Nakładem wydawnictwa Ośrodek KARTA oraz Dom Spotkań z Historią ukazał się album Stan wojenny. Ostatni atak systemu. Publikację rozpoczynają relacje z 12 grudnia 1981, a kończą materiały z września 1986, kiedy to Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowało o rozszerzeniu lipcowej amnestii na wszystkich więźniów politycznych.
W albumie wykorzystano relacje świadków: opozycjonistów, zwyczajnych ludzi, oficerów milicji i SB, członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, żołnierzy służby zasadniczej czy powołanych do Rezerwowych Oddziałów Milicji Obywatelskiej oraz fragmenty dokumentów i pism: m.in. uchwał i protokołów Rady Państwa, szyfrogramów Sztabu MSW, notatek z Wydziału Propagandy KC PZPR, uzasadnień wyroków, zeznań z procesów (m.in. Grzegorza Piotrowskiego), listów gończych, notatek po przesłuchaniach (m.in. sporządzana po przesłuchaniu Jacka Kuronia relacja słynnego podpułkownika Lesiaka). W albumie znalazły się również urywki z prasy oficjalnej i podziemnej, zdjęcia, afisze oraz przywołujące atmosferę tamtych dni wiersze i teksty piosenek (m.in. Jacka Kaczmarskiego, Tomasza Jastruna, Jana Krzysztofa Kelusa, Barbary Sadowskiej, Ernesta Brylla, Anki Kowalskiej).
Na wyczerpujący obraz stanu wojennego składa się nie tylko polityka, ale i codzienność, nie tylko groza, ale i niedorzeczności systemu. Dramatyczne relacje uczestników demonstracji, na których ginęli ludzie, czy opowieści o upadlających warunkach w więzieniu przeplatają się więc z korespondencją z książek skarg i wniosków z pustych sklepów spożywczych, wspomnieniami absurdalnych wypowiedzi przedstawicieli reżimu (jak choćby urywki z konferencji prasowych Jerzego Urbana), czy zapisem reakcji na programy TV. Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz: W telewizji puszczono rozczulający wywiad z zomowcami skarżącymi się na to, że czegoś ich nie lubią i że to szalenie utrudnia ich ciężką służbę. (…). Są narażeni na działanie gazów bardziej niż inni, bo tłum ucieka, chroni się, a oni muszą być w tym środowisku wiele godzin. Skarżyli się w wywiadzie, że brakuje przy pracy dobrych, ochronnych okularów. Rozrywkowy program.
Groteskowy styk realiów stanu wojennego i codzienności chyba najwyraźniej widać na rysunkach czołgów wykonanych na lekcjach plastyki przez uczniów pierwszych klas szkół podstawowych. Obok autorzy albumu przywołali relacje dzieci opowiadających o zabawach w zomowców i wiersz Tomasza Jastruna: (…) A bal urodzinowy był udany/Dzieci bawiły się w internowanie/A na koniec/Rozstrzelały najmłodszego.
Obok poruszających zdjęć, jak między innymi fotografie pacyfikacji obozu w Kwidzynie, zdemolowanych przez ZOMO siedzib regionów S, demonstrantów niosących śmiertelnie rannego czy z pogrzebu Grzegorza Przemyka, znalazły się świadectwa wywołujące dziś uśmiech, jak plakaty z propagandowymi hasłami (m.in. Wiosna nie będzie ani nasza ani wasza – będzie po prostu polska i socjalistyczna), fotografie ośmieszających władzę grafitti (m.in. odbijany na wielu murach rysunek wystylizowanego na kościotrupa Wojciecha Jaruzelskiego z podpisem Wojtek nie daruję ci tej nocy) czy zdjęcie ukrywającego się Zbigniewa Bujaka, w peruce i przebraniu.
Prócz zapisów odwagi i lojalności, nie brakuje relacji świadczących o konfliktach i wzajemnych oskarżeniach między opozycjonistami, poczuciu bezradności, strachu czy narastających po 1982 roku marazmie i obojętności społeczeństwa. Szeroki wybór wykorzystanych materiałów sprawia, że album nie ma martyrologicznego charakteru, ale jest rzetelnym zapisem tamtych lat.
Stan wojenny. Ostatni atak systemu
Wydawcy: Ośrodek KARTA, Dom Spotkań z Historią
Wybór i opracowanie: Agnieszka Dębska
Konsultacja historyczna: prof. Andrzej Friszke
Cena w grudniowej promocji w Księgarni Historycznej DSH 30 zł.
