Od 13 lutego 2012 roku w Sukiennicach w Krakowie będzie trwała wystawa Rozmowy niedokończone – wokół Rejtana Jana Matejki.
Rejtan – Upadek Polski (1866) Jana Matejki był jednym z bardziej kontrowersyjnych obrazów epoki. Wzbudzał dyskusje i kłótnie, był często kopiowany, a jego kompozycję i przesłanie wykorzystywano także w czasach nam już współczesnych, jako nośnik ważnych idei i sporów.
Wystawa Rozmowy niedokończone – wokół Rejtana Jana Matejki, prezentuje przykłady recepcji tego malarskiego komentarza historii Polski, zarówno przez artystów XIX-wiecznych (Georg Fischhof), jak i współczesnych (Maciej Bieniasz, Waldemar Wojciechowski, Marek Zalejski, Justyna Gryglewicz, Łukasz Trzciński).
Spośród około 320 znanych obrazów olejnych Matejki właśnie Rejtan, stanowiąc przyczynę sporów już w czasach swego powstania, do dzisiaj jeszcze budzi emocje. Obraz, skończony w listopadzie 1866 roku przez dwudziestoośmioletniego wówczas malarza, wystawiony w Krakowie w Towarzystwie Naukowym jeszcze w tym samym miesiącu, od razu wzbudził gorące kontrowersje, dyskusję toczono bowiem po upadku powstania styczniowego, w atmosferze rozpamiętywania powodów jego klęski. Jak pisał jego sekretarz Marian Gorzkowski, przystępując do malowania Rejtana (obraz początkowo zatytułował Upadek Polski), Matejko chciał zmienić przeszłowieczny niski poziom moralny społeczeństwa naszego, zaniedbanie obowiązków w rodzinie, urzędach – współcześni jednak nie zrozumieli przekazu artysty.
Rejtan był kilkakrotnie kopiowany. Bliska oryginałowi jest wersja Józefa Hakowskiego, wykonana w 1894 roku na srebrnej blasze (w zbiorach Domu Jana Matejki), oraz średniej klasy kopia anonimowego autora malowana olejno na płótnie, oprawna w drewnianą secesyjną ramę (własność prywatna). Najlepsza i niewątpliwie najwierniej oddająca styl Matejki jest kopia wykonana w Wiedniu przed przywozem oryginału do Polski, około 1920 roku. Jest to obraz olejny na płótnie o wymiarach 146 x 246 cm namalowany przez nieznanego artystę, zapewne bardzo dobrego konserwatora dzieł sztuki. W 1998 roku obraz został zakupiony przez polskiego kolekcjonera w wiedeńskim domu aukcyjnym Dorotheum. Przeprowadzone w Krakowie badania konserwatorskie potwierdziły, że pigmenty użyte do namalowania kopii odpowiadają tym z palety Matejki.
Odrębnym zagadnieniem poruszanym na wystawie jest interpretacja dzieła Jana Matejki przez innych artystów. Ich działania pokazują, jak różnorodny jest punkt widzenia tych, których ów obraz zainspirował.
Za osobliwość można uznać pracę austriackiego artysty znanego jako Georg Fischhof (1859–1914). Na obrazie o wymiarach 200 x 600 cm, namalowanym olejno na płótnie w 1896 roku w Wiedniu, sygnowanym z lewej strony (poniżej postaci Rejtana): G FISCHHOF. Wien. 896.n.Mat (G. Fischhof, Wiedeń, 1896, według Matejki), Fischhof dosyć wiernie powtórzył dzieło Matejki, rozbudowując je o swoją własną kompozycję. Według tradycji rodzinnej obraz powstał na zamówienie członka rodziny Ważny, cesarskiego urzędnika. Wywieziony do Australii w 1958 roku, pozostawał w posiadaniu tej rodziny do lat 70. XX wieku. Obecny właściciel, Polak, obywatel Australii, złożył go w 2009 roku w depozycie w Muzeum Narodowym w Krakowie, przeświadczony, że obraz powinien znaleźć właściwe miejsce w Polsce.
Ważne wystawy dla polskiego muzealnictwa – Polaków portret własny (Kraków 1979), Matejce w hołdzie (Warszawa–Kraków 1993), 44 artystów wobec Matejki (Kraków 1994) – zwróciły uwagę na aktualność zagadnień ważnych niegdyś dla Matejki.
Na wystawie w Sukiennicach przypomniany będzie między innymi projekt plakatu Solidarności Waldemara Wojciechowskiego, praca Jacek Kaczmarski – koncert I Rejtan, czyli raport ambasadora – według Jana Matejki z 1986 roku Macieja Bieniasza i projekt okładki książki Marii Janion Wobec zła Marka Zalejskiego. Na okładce tej, zgodnie z intencją autorki, widnieje Matejkowski Rejtan – patriota-szaleniec, któremu wyrosły wampiryczne skrwawione kły.
Bardziej uniwersalne skojarzenia mają artyści młodego pokolenia, którzy wykonali prace specjalnie na tę wystawę. Łukasz Trzciński (ur. 1981) w obrazie Everyman Rejtan porusza problem samotnej walki w obliczu konfliktów – rozumianych jako moralny dylemat każdego człowieka z osobna. Justyna Gryglewicz (ur. 1985) w pracy Equilibrium, eksponując jako główny element kompozycji monetę umieszczoną przez Matejkę u stóp marszałka sejmu Ponińskiego, ukazuje stan (grożącego upadkiem) chwiejnego balansu, który w tym przypadku staje się inspiracją dla nośnej alegorii politycznej.
Prezentowanym pracom towarzyszą aktualne komentarze ich autorów – swoisty dialog z Janem Matejką w 2011 roku.
Wystawie towarzyszy comiesięczny cykl spotkań z artystami i kuratorami.
Kuratorki: Małgorzata Buyko, Barbara Ciciora
Wernisaż: 13 lutego, godz. 18.00
Wystawa potrwa do 27 maja
Muzeum Narodowe w Krakowie
Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach
Rynek Główny 3
Kraków
