5 sierpnia w Muzeum Woli, oddziale Muzeum Warszawy, zostanie otwarta wystawa Reinefarth w Warszawie. Dowody zbrodni. Będzie ona współczesną próbą przemyślenia odpowiedzialności kata Warszawy za mord na ludności cywilnej Woli 5 sierpnia 1944 roku.
W trakcie rzezi Woli, trwającej od 5 sierpnia 1944 roku, zamordowano według różnych szacunków od 30 tys. do 60 tys. mieszkańców dzielnicy. Generał SS Heinz Reinefarth, zwany w tym kontekście katem Warszawy, po wojnie został deputowanym do niemieckiego Landtagu i burmistrzem na wyspie Sylt.
Przypadająca w 2014 roku siedemdziesiąta rocznica powstania warszawskiego jest okazją do historycznej refleksji nad rzezią Woli, która nie doczekała się dotychczas szerokiego omówienia i interpretacji; nie istnieje także wystarczająco w świadomości samych warszawiaków. Istotą wystawy Reinefarth w Warszawie. Dowody zbrodni jest spojrzenie na to wydarzenie jako na zbrodnię, za którą nikt nie został skazany. Autorzy wystawy, przedstawiając prawne aspekty tragicznych wydarzeń, stawiają tezę o możliwości zakwalifikowania rzezi Woli jako zbrodni przeciwko ludzkości.
Wystawa w Muzeum Woli opiera się na nieznanych w Polsce dokumentach z wstępnego postępowania śledczego w sprawie uczestnictwa w masowych zabójstwach Heinza Reinefartha. Było ono prowadzone przez prokuraturę niemiecką we Flensburgu w latach 1963–1967 i zakrojone na szeroką skalę – przesłuchano w nim ponad tysiąc świadków niemieckich oraz przesłuchano lub włączono protokoły przesłuchań ponad dwustu pięćdziesięciu świadków z Polski. Niemniej postanowieniem niemieckiego sądu postępowanie ostatecznie umorzono z braku wystarczających dowodów. W archiwach polskich nie zachowano kopii większości dokumentów przekazywanych niemieckim śledczym.
Wystawa Reinefarth w Warszawie prezentuje akta pozyskane przez Muzeum Powstania Warszawskiego z Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu w Niemczech. Zeznania żołnierzy i oficerów niemieckich z lat 60. XX wieku odnoszą się do kwestii ich udziału w masowych mordach. Jednocześnie stanowią wgląd w psychologię przesłuchiwanych, prezentując przegląd sposobów pamiętania, a także zamazywania osobistej pamięci i odpowiedzialności, czego konsekwencją jest nie tylko brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności osób dokonujących mordów na ludności cywilnej, ale również – szerzej – powstanie luki w zbiorowej pamięci politycznej.
W pierwszej części wystawa podsumowuje przebieg i zamknięcie śledztwa w sprawie SS-Gruppenführera Reinefartha. Jej dopełnieniem są relacje świadków, wizja lokalna z miejsc masowych egzekucji na Woli oraz współczesna ekspertyza historyczna i prawna. Pokazane zostaną m.in. nieznane szerzej w Polsce niemieckie fotografie dowódców SS i scen rozgrywających się na Woli. Filozoficznym kontekstem wystawy jest jeden z najważniejszych tekstów XX wieku na temat odpowiedzialności hitlerowskich funkcjonariuszy i możliwości ich ukarania oraz istoty samego totalitaryzmu – reportaż Hanny Arendt Eichmann w Jerozolimie, opisujący proces sądowy współodpowiedzialnego za Holokaust Adolfa Eichmanna.
Druga część wystawy odnosi się do kontrowersji wokół powojennych losów Heinza Reinefartha – w latach 50. i 60. deputowanego do Landtagu, burmistrza Westerlandu na wyspie Sylt, szanowanego adwokata i obywatela. Jego sylwetka zaprezentowana zostanie m.in. przez pryzmat propagandowych materiałów byłej NRD – filmu Urlop na Sylt oraz zrealizowanych specjalnie na potrzeby wystawy wywiadów ze świadkami historii, w tym opozycjonistą z Westerlandu Ernstem-Wilhelmem Stojanem.
Otwarcie wystawy jest częścią programu obchodów siedemdziesiątej rocznicy powstania warszawskiego. W wydarzeniu 5 sierpnia wezmą udział m.in. aktualna burmistrz Westerlandu Petra Reiber i przewodniczący rady Sylt Peter Schnittgard.
Wystawie będzie towarzyszył program edukacyjny. Jego wyróżnioną częścią będzie międzynarodowa konferencja, planowana na listopad, podczas której grono prawników rozważy możliwość kwalifikacji zbrodni dokonanych na Woli jako zbrodni przeciwko ludzkości.
Muzeum Woli, oddział Muzeum Warszawy, Dom Spotkań z Historią oraz Muzeum Powstania Warszawskiego rozpoczynają zbiórkę zdjęć mieszkańców Woli, mającą na celu upamiętnienie ofiar masowych morderstw. Zdjęcia zostaną zdigitalizowane, a oryginały zwrócone właścicielom lub na ich życzenie włączone w zbiory muzealne. Osoby posiadające takie zdjęcia proszone są o kontakt z Magdaleną Staroszczyk.
Reinefarth w Warszawie. Dowody zbrodni
Wystawa w 70. rocznicę powstania warszawskiego
Wernisaż: 5 sierpnia 2014 roku, godz. 20.00
Wystawa czynna: od 6 sierpnia do 21 grudnia 2014 roku
Muzeum Woli, oddział Muzeum Warszawy
