Tropem buta Józefa Szajny

Dział Sztuki Współczesnej i Galerii 72 zaprasza na wystawę przygotowywana przez Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie, zatytułowaną Tropem buta. Od pradziejów do współczesności.  Od 15 maja będzie można oglądać prace Józefa Szajny, a także pokaz towarzyszący, złożony z prac, gdzie but jest motywem wiodącym.

Twórczość Józefa Szajny, jak i samego Autora, Galeria 72 Muzeum Ziemi Chełmskiej miała przyjemność gościć w grudniu 1983 roku. Pozostało z tamtego czasu kilka prac wybitnego artysty, które zakupione do muzealnej kolekcji sztuki współczesnej, poszerzyły jej zawartość o cenne obiekty. Zachowała się również dokumentacja fotograficzna dająca obraz tamtego wydarzenia. Jego główny bohater zapisał się w naszej pamięci jako twórca, który wnosił pogodę, otwartość i szacunek dla drugiego człowieka, chęć dzielenia się ogromem doświadczeń, wiedzą, nietuzinkowym spojrzeniem na świat i życie – zarówno to codzienne, jak i jego duchową wartość. Potrafił docierać do odbiorcy słowem, a jego dzieło poruszało dogłębnie, przenikało do najczulszych strun wrażliwości, pozostawiało trwały ślad w obszarze emocji i wzruszeń. Jego sztuka nie przystawała do potocznie pojmowanego piękna. Jako malarz, scenograf i reżyser, potrafił łączyć plastykę i teatr w jeden organizm, pozwalał im się przenikać, tworzył znieruchomiałe environments, które ożywiał na deskach teatru. W swoich realizacjach sięgał po konkret materiałowy, przedmiot pospolity, odpady znalezione na śmietniku, w rupieciarni, w zakamarkach dawno zapomnianego strychu. W latach sześćdziesiątych minionego stulecia była to postawa bliska wielu artystom, ale Szajna spowodował, że te zbędne, niepotrzebne nikomu resztki odrzuconej rzeczywistości, przemówiły na nowo ekspresyjnym językiem, odwołującym się do dramatu wojny, zniszczenia, destrukcji i wszechobecnej śmierci. Jego przekaz był nośny i wiarygodny, pochodził bowiem od więźnia obozów KL Auschwitz i Buchenwald, świadka zdarzeń, które „wypalają” na kliszy pamięci tragizm ludzkiego bytowania. Swoje wizualne metafory, z których emanowała atmosfera grozy, ubierał w kostium przestrogi na przyszłość. W repertuarze jego rekwizytów znajdowały się sylwety, na które nanosił wzory obozowego drelichu, zdjęcia więźniów, przybijał mrowie wykoślawionych butów, prezentował taczki wypełnione kamieniami – jako symbol ludzkiego zniewolenia, wznosił drabiny, po szczeblach których „kroczyły” kolejne pary zużytych pantofli, układał rury piecykowe, gwoździe, koła rowerowe, zapalał świece, których płomień dedykował tym, którzy odeszli od nas na zawsze. Jego z trudem stojące, pochylające się, leżące bezsilnie lub poruszające się na wózkach manekiny, okaleczone, zeszpecone, ubrane w łachmany, obandażowane i krwawiące kukły, pozbawione rąk, z protezami kończyn, bezbronne i cierpiące, stawały się synonimem katastrofy i ludzkiego upodlenia. Szajna swym dziełem oskarżał i ostrzegał, przybierał postawę egzegety, którego bagaż przeżyć uprawniał do uświadamiania praw i obyczajów tego świata. Zabiegał o to, by swoje przesłanie uczynić donośnym, by się nie stępiło, by nieustannie przypominało o tych wszystkich niegodziwościach, których dopuścił się człowiek.

Józef Szajna urodził się w Rzeszowie w 1922, zmarł w Warszawie w 2008. Zaliczany do najwybitniejszych artystów świata teatru i sztuki. Malarz, scenograf, reżyser, teoretyk teatru, twórca autorskich, nowatorskich przedstawień, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Uczestnik walki antyfaszystowskiej, aresztowany był więźniem obozów KL Auschwitz i Buchenwald. Członek Antynazistowskiego Ruchu Oporu ZWZ AK 1939–1945.

Dwukrotnie reprezentował Polskę na Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji (1970, 1990) oraz Biennale w São Paulo (1979, 1989). Był członkiem licznych międzynarodowych stowarzyszeń artystycznych, a za swoje osiągnięcia był wielokrotnie nagradzany w kraju i za granicą, posiadał tytuły Doctora Honoris Causa kilku uniwersytetów. Jego prace były i są nadal wystawiane w niemalże wszystkich miastach Polski oraz na wielu wystawach i festiwalach teatralnych na całym świecie. Od lat 50-tych, już w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie, łączył galerię z teatrem – awangardowe działania plastyczne, wystawy, akcje artystyczne i spektakle teatralne, odbywały się w jednym miejscu. Program ten, bardzo już rozbudowany, realizował później w Warszawie, w stworzonym przez siebie w latach 70-tych Centrum Sztuki Studio, Teatr-Galeria. Zasłynął jako scenograf, reżyser, inscenizator, a następnie twórca spektakli autorskich. Do jego najbardziej znanych realizacji należą: Księżniczka Turandot, Myszy i ludzie, Imiona władzy, Radość z odzyskanego śmietnika, Burza, Dziady, Akropolis, Sen nocy letniej, Rewizor, Antygona, Śmierć na gruszy, Puste pole, Zamek, Nowe Wyzwolenie, Łaźnia, Szkarłatny proch, Rzecz listopadowa, Faust, Replika, Witkacy, Gulgutiera, Dante, Cervantes, Majakowski, Ślady, Szczątki, Déballage. Światową sławę przyniosły artyście liczne wystawy, happeningi i environments, m. in.: Reminiscencje, Replika I, Drang nach Osten – Drang nach Westen, Sylwety i cienie.

W ramach wystawy w Muzeum Ziemi Chełmskiej przedstawione zostaną przykłady następujących environments Józefa Szajny: Reminiscencje, 1969; Sylwety i cienie, 1973; Replika, figury teatru, 1973; Ściana butów, 1971; Drang nach Osten – Drang nach Westen, 1987. Pokaz wzbogaci unikalna projekcja prezentująca najważniejsze dokonania artysty od lat 50. XX wieku do roku 2008, obejmująca malarstwo, gwasze i rysunki, projekty scenograficzne i wariacje teatralne, projekty kostiumów, object art, assemblage, collage, fragmenty environments. Ponadto zaprezentowane zostaną fotogramy ze spektakli i wystaw, międzynarodowych spotkań i wystąpień. Dopełnieniem całości będzie projekcja dokumentalnego filmu Henryka Jantosa „Człowiek zaniedbuje siebie” (2005), poświęconego Józefowi Szajnie.

Wszystkie przedstawione w ramach wystawy prace oraz dokumentacja dorobku wybitnego kreatora sztuki i teatru, pochodzą z archiwum Rodziny Artysty. Autorem scenariusza i aranżacji wystawy jest Łukasz Szajna – syn artysty, grafik, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Prezentację twórczości Józefa Szajny poprzedza zbiorowy pokaz prac artystów, którzy włączeni zostali do współczesnej części pokazu Tropem buta. Od pradziejów do współczesności. Obrazy trojga autorów: Andrzeja Nowackiego (1938-1995), Barbary Szajdzińskiej-Krawczyk (1925–2005), Iwony Zawadzkiej (ur. 1981) przynależą do muzealnej kolekcji Galerii 72. Z zasobów własnych pracowni użyczyli swych prac: Stanisław Baj (ur. 1953) i Janusz Oskar Knorowski (ur.1964) – profesorowie Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, dr Janusz Kapusta (1951) z Nowego Jorku oraz Sławomir Lewczuk (1938) – absolwent ASP w Krakowie, eksponujący w swym życiorysie wczesne lata dzieciństwa spędzone w Chełmie. Z prywatnej kolekcji Elżbiety Dzikowskiej – znanej podróżniczki i historyka sztuki, pochodzi grafika autorstwa Leszka Sobockiego (ur.1934). Pozostali uczestnicy wystawy wykonali swe prace specjalnie z myślą o tej wystawie – są nimi: Marek Jaromski (ur. 1953), Arkadiusz Karapuda (ur. 1981), Ewa Pełka (ur. 1952), Wojciech Wierzbicki (1953), Wiesław Worpus (1951), Piotr Tymochowicz (1968). Adam Kuty wypożyczył ręcznie szyte, malowane i olejowane buty, pochodzące z jego stołecznej pracowni, w której hołduje się tradycyjnym przedwojennym metodom wykonywania obuwia. Andrzej Kupniewski – absolwent katedry biżuterii łódzkiej ASP, przygotował jako eksponat sznurówki wykonane z rzemienia, wykończone srebrnymi zdobieniami. Wszystkim autorom prezentowanych prac należą się słowa podziękowania za bogactwo form, myśli i obrazów, które wnieśli swym dziełem do tego pokazu.

Tropem buta. Od pradziejów do współczesności
Kuratorzy: Jagoda Barczyńska, Łukasz Szajna
Wernisaż 15 maja 2015 roku, godz. 18.00
Wystawa czynna do połowy sierpnia 2015 roku
Dział Sztuki Współczesnej i Galeria 72, Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie