Wachlarz od najdawniejszych czasów służył człowiekowi do ochłody. Od tej jego podstawowej służebnej funkcji powstały pierwsze staropolskie nazwy jak wietrznik, czy też wiejaczka, ale też oganka gdyż, jak pisał Oskar Lange, wachlarz to nie tylko damskie narzędzie do robienia sobie chłodu, ale też do spędzania much. Z czasem wachlarz stał się pięknym przedmiotem wzbogacającym dworskie ceremonie a także niezbędnym dopełnieniem eleganckiego stroju.
W zbiorach Muzeum Teatralnego w Warszawie znajduje się cenny, choć nieduży zbiór wachlarzy, o którego niepowtarzalności decyduje nie tylko wartość artystyczna przedmiotów, ale przede wszystkim ich przynależność do najwybitniejszych artystek polskiej sceny dramatycznej i operowej XIX i XX wieku.
Wachlarz bywał niebanalnym prezentem: wspaniały wachlarz z orlich piór podarowała aktorce sceny krakowskiej i lwowskiej Konstancji Bednarzewskiej gwiazda dwóch kontynentów Helena Modrzejewska. Gabriela Zapolska, dramatopisarka i aktorka, w liście do męża Stanisława Janowskiego, opisując występ w Kaprysie Alfreda de Musseta z przebywającymi w sanatorium na Lido amatorami, wspomina jak po spektaklu wręczono jej na scenie wachlarz ze starych weneckich koronek, ozdobiony złotymi monogramami osób grających.
Na scenie wachlarz pełni rolę rekwizytu. W klasycznym japońskim teatrze Nō służy do podkreślenia ekspresji ruchu i ukazywania emocji. W poetyckim opisie Paula Claudela porównany został do ptasiego skrzydła. Wachlarz – pisał Claudel – to plama złota i światła zmieniająca układ kolorów, tętniąca z wolna na sercu i drgająca w zastępstwie nieruchomej twarzy. Rekwizyt, jak skrzydło, otwierając się w ręku aktora Nō, odkrywa przed widzem tajemnicę.
Kolekcja powstała głównie dzięki darowiznom. Znajdują się w niej wachlarze z wieku XIX i początku XX, choć najstarszy, dar bibliofila Władysława Dąbrowskiego, pochodzi z okresu dyrektoriatu. Ciekawostką kolekcji jest zbiór wachlarzy reklamowych związanych z teatrem. Wachlarze te upamiętniają ważne wydarzenia, a także reklamują firmy bądź konkretne wyroby.
Najstarszym tego typu obiektem jest wachlarz Józefiny Reszke upamiętniający benefis na rzecz ofiar wojny rosyjsko-tureckiej, w którym artystka wzięła udział podczas swego pobytu w Paryżu. Dwa wachlarze – warszawski i lwowski – upamiętniają uroczyste otwarcia teatrów.
Wachlarz z przedstawieniem Teatru Wielkiego w Warszawie, prezentujący także najwybitniejszych artystów dramatycznych, wydrukowany został najprawdopodobniej z okazji ponownego otwarcia teatru po przebudowie w 1890 roku. Wachlarz lwowski jest pamiątką otwarcia Teatru Miejskiego we Lwowie w 1900 roku i przedstawia fronton gmachu w rusztowaniach oraz fotografie artystów wraz z dyrektorem Tadeuszem Pawlikowskim.
Kolejny wachlarz z naszych zbiorów reklamuje Magazyn książek, nut i przyborów papierniczych Stanisława Köhlera we Lwowie i tak jak pozostałe przedstawia zawiłą kompozycję kilkudziesięciu fotografii portretowych aktorów – prywatnych i w rolach. Wszystkie wspomniane wachlarze wykonane zostały w Wiedniu, który pod koniec XIX w. był kolebką nowatorskich pomysłów z dziedziny fotografii i druku. Warto dodać, że to właśnie tam powstał prawdopodobnie pierwszy wachlarz typu reklamowego prezentujący sylwetki aktorów wiedeńskiego Burgtheater.
Dużą popularnością cieszyły się w XIX wieku pełniące rolę sztambucha wachlarze autografowe. W kolekcji znajduje się drewniany wachlarz z autografem pianisty i dyrygenta Józefa Śliwińskiego. Niezwykle cenną pamiątką jest wachlarz autografowy należący niegdyś do Lucyny Kotarbińskiej, żony Józefa Kotarbińskiego – dyrektora Teatru Miejskiego w Krakowie. Na pokryciu wachlarza znajdują się autografy wybitnych twórców, m.in.: Heleny Modrzejewskiej, Ignacego Jana Paderewskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Lucjana Rydla, Michała Bałuckiego, Kazimierza Tetmajera, czy Władysława Żeleńskiego oraz fragmenty utworów literackich m.in. wiersza Kazimierza Tetmajera Tęsknica, czy dramatu Psyche Zofii Wójcickiej, który na scenie krakowskiej pojawił się po raz pierwszy za dyrekcji Kotarbińskiego. Z tego wachlarza pochodzi dwuwiersz, odnoszący się zapewne do Kotarbińskich, którego fragment posłużył jako tytuł wystawy: Wachlarz najlepsza sekretu zasłona / Gdy rozmawiają w sali – on i ona.
Modne w XIX wieku wachlarze z pokryciem z koronki o kwiatowych wzorach i stelażem z szylkretu lub masy perłowej posiadały znakomite aktorki: Helena Modrzejewska, Wanda Urbanowicz, Maria Przybyłko-Potocka. Pod koniec XIX wieku cenione były wachlarze z piór egzotycznych ptaków. W zbiorach Muzeum znajdują się trzy wachlarze z piór strusich, które kiedyś należały do aktorki Aleksandry Rakiewiczowej i śpiewaczek – Emilii Trombini oraz Celiny Nahlikówny.
Wachlarze Dalekiego Wschodu reprezentuje jedynie, pochodzący z Chin, wachlarz należący niegdyś do solistki Teatru Wielkiego w Warszawie – Heleny Lipowskiej. Artystka używała go występując w partii Cho Cho San w operze Madame Butterfly. Do Wandy Wermińskiej natomiast należał hiszpański wachlarz znanej wytwórni Casa de Diego. Wachlarz ten został przekazany do zbiorów Muzeum Teatralnego wraz z suknią, w której artystka występowała w partii Carmen w operze Bizeta. Niedawno do kolekcji trafił wachlarz koronkowy, który przez długi czas stanowił ozdobę mieszkania artystki.
Współcześnie scena teatralna pozostaje jednym z niewielu miejsc, gdzie wachlarz wciąż pełni rolę niezbędnego rekwizytu, pojawia się w coraz to nowych odsłonach w zależności od inwencji scenografów i projektantów kostiumów. Dzięki temu organizatorzy mają nadzieję, że kolekcja ma szansę na dalszy rozwój.
Najlepsza sekretu zasłona. Wachlarze w zbiorach Muzeum Teatralnego
grudzień 2010 – marzec 2011
Małe Sale Muzeum Teatralnego, Warszawa
