W 15. edycji konkursu Historii Bliskiej uczestnicząca w nim młodzież – gimnazjów i szkół średnich – po raz pierwszy mogła wybrać spośród aż czterech równorzędnych tematów: Dzieci wojny – żołnierze i ofiary; Szkolna fotografia – wojenne losy kolegów, przyjaciół i nauczycieli; Spotkania w XX wieku. Polacy–Rosjanie: przyjaciele, wrogowie, sąsiedzi? oraz Warszawa zbudowana, zburzona, odbudowywana. Moje miejsca i w tych miejscach ludzie… Konkurs ogłoszony został w pierwszych dniach listopada 2010 przez Ośrodek Karta i Współorganizatorów, czyli: Muzeum II Wojny Światowej, Urząd do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Urząd m. st. Warszawy wraz z Warszawskim Centrum Innowacji Edukacyjno – Społecznych i Szkoleń oraz Fundację im. Batorego.
Nadesłano 281 prac (134 zespołowe i 147 indywidualnych), autorstwa 512 uczniów (z których tradycyjnie zdecydowaną większość – 79% – stanowią dziewczęta) ze 146 szkół (49 z gimnazjów, 97 ze szkół ponadgimnazjalnych), ze 107 miejscowości całej Polski. Najwięcej prac nadesłano z województw mazowieckiego i wielkopolskiego – ich udział sięga 30%.
Uczniom towarzyszyło 176 opiekunów, przeważnie nauczycieli (historii, WOS, języka polskiego) lub rodziców czy rodzeństwa (czasem laureatów poprzednich edycji konkursu). 47 prac konkursowych nadesłano ze szkół uczestniczących w konkursie po raz pierwszy.
Największym zainteresowaniem cieszył się w tym roku temat Dzieci wojny – żołnierze i ofiary – podjęło go aż 64% wszystkich uczestników. Dwa kolejne: Szkolna fotografia… i Polacy–Rosjanie… – podjęte zostały w pracach w tym samym stopniu – po 15%. Temat warszawski znalazł realizację w 6% prac, choć niekoniecznie tylko uczniów z Warszawy.
Punkt wyjścia dla większości prac stanowiła pamięć o wydarzeniach II wojny światowej, choć temat spotkań polsko-rosyjskich i warszawski mogły odnosić się także do rzeczywistości przed- i powojennej.
Tegoroczne zadania konkursowe wymagały szczególnie uważnego i skrupulatnego przyjrzenia się mikrohistorii – zbadania, w jaki sposób wojenne i powojenne doświadczenia wpłynęły na losy jednostek, rodzin, szkolnych społeczności czy mieszkańców warszawskiej kamienicy. Zadanie to okazało się wyzwaniem trudnym dla uczestników konkursu.
Podstawowy kłopot sprawił dobór adekwatnego materiału źródłowego. W pracach podejmujących temat wojennego dzieciństwa najczęściej akcentowana była sama problematyka represji, jakim została poddana ludność cywilna pod okupacją sowiecką i niemiecką (deportacje, wysiedlenia, praca przymusowa, egzekucje, rzadziej – młodociana partyzantka). Odtworzenie losów szkolnej społeczności podczas wojny również sprawiło problemy – w pamięci świadków przetrwały fragmentaryczne obrazy, z których trudno budować szerszą panoramę, choć na podkreślenie zasługuje świadomość odmienności specyfiki podziemnego nauczania dzieci np. w Kraju Warty i Generalnym Gubernatorstwie. Niemniej uczniowie satysfakcjonująco radzili sobie z rekonstrukcją wydarzeń trudnego dzieciństwa i oceną jego wpływu na dorosłe życie.
Temat dotyczący Warszawy okazał się najtrudniejszy – nieliczne prace nadesłane na konkurs, w większości spoza stolicy, dobitnie ukazują kataklizm, jaki dotknął w XX wieku to miasto i jego społeczność. Odtworzenie losów warszawskiej małej ojczyzny i jej ludzi było wyzwaniem wyjątkowym, przede wszystkim wymagało dużego trudu w dotarciu do niestereotypowego materiału źródłowego.
Na tym tle temat polsko – rosyjski wydawał się pozornie najłatwiejszy, przynajmniej w wymiarze źródłowym – można się było bowiem odwołać do okresu powojennego, mniej odległego i dobrze obecnego w pamięci pokolenia dziadków i rodziców. Ale i tu na uczestników czyhały pułapki; jednym z najczęstszych historycznych uproszczeń było badanie stosunków polsko – rosyjskich rozumianych jako polsko – radzieckie i niemal wyłącznie z perspektywy doznanych przez nas-Polaków krzywd. Temat wymagał od uczestników wysiłku zmierzenia się z pokutującymi w naszym myśleniu uproszczeniami. Jak pokazują wyniki konkursu, zadanie było wykonalne − pojawiły się prace niezwykle ciekawe, odnoszące się do wielu różnych kontaktów ludzkich (także rodzinnych) między Polakami i Rosjanami w całym XX wieku.
Prace nagrodzone i wyróżnione przez Jury charakteryzują się niebanalnym spojrzeniem na podjętą problematykę wojennych i powojennych losów; zwraca tu przede wszystkim uwagę dojrzałość formułowanych przez młodzież wniosków.
Podobnie jak w latach poprzednich, częstym błędem popełnianym przez uczestników był brak samodzielnego opracowania zebranego, niekiedy z dużym wysiłkiem, materiału. Badawczy charakter konkursu zakładał nie tylko znalezienie ciekawych źródeł, ale także weryfikację materiałów i ich krytyczną analizę.
Wszystkie nadesłane na konkurs prace zostały wnikliwie przeanalizowane i ocenione przez dwa niezależne szczeble Jury. O ostatecznym przyznaniu nagród zadecydowało Jury Finałowe w składzie: prof. Barbara Engelking-Boni, prof. Cezary Eugeniusz Król, prof. Andrzej Żbikowski i red. Zbigniew Gluza.
Przyznano: 14 nagród I, II i III stopnia (7 zespołowych i 7 indywidualnych); 16 wyróżnień I stopnia (11 zespołowych i 5 indywidualnych), a także 39 wyróżnień II stopnia (20 zespołowych i 19 indywidualnych) – w postaci książek wysyłanych pocztą.
Łącznie nominowano 69 prac 145 autorów. Przyznano również 6 nagród pieniężnych dla opiekunów prac, a także wyróżnienia honorowe (dyplomy i książki) dla opiekunów wszystkich prac nagrodzonych i wyróżnionych.
Jury przyznało następujące nagrody i wyróżnienia:
I nagroda
Erwin Ciulkiewicz, Oskar Ciulkiewicz z II Liceum Ogólnokształcącego (LO) z Białoruskim Językiem Nauczania im. B. Taraszkiewicza w Bielsku Podlaskim za film Wizerunek Sowieta z lat 1939–45 w pamięci mieszkańców Orli, w pasjonujący, ale i niezwykle dojrzały sposób pokazujący sytuację, jaka zapanowała na ziemiach Rzeczpospolitej zajętych przez ZSRR po 17 września 1939 oraz kontrowersyjną kwestię wyzwolenia Polski przez żołnierzy Armii Czerwonej; za twórcze i śmiałe podejście do problemu świadomości narodowej na obszarach granicznych i mieszanych pod względem etnicznym (opiekunowie: Włodzimierz Wawulski – nauczyciel, Elżbieta Ciulkiewicz − matka)
II nagrody
Rafał Liedke, Adrian Pura z VIII LO im. Króla Kazimierza Wielkiego w Białymstoku za pracę Wymiana, poruszającą problem oficjalnie organizowanej wymiany młodzieżowej między szkołą polską i białoruską w ostatniej dekadzie tzw. realnego socjalizmu, napisaną z zacięciem naukowym, ale i młodzieńczym dystansem (Piotr Liedke)
