Powieść Olgi Tokarczuk Prowadź swój pług przez kości umarłych jest apelem o to, aby człowiek dołożył wszelkich starań dla podniesienia jakości więzi pomiędzy ludźmi i zwierzętami, aby nauczył się traktować zwierzęta podmiotowo i dojrzale. Stosunek do nich świadczy bowiem o wrażliwości etycznej, w konsekwencji zaś przekłada się na podejście do siebie nawzajem. Od jakości wspólnoty ludzko-zwierzęcej zależy jakość wspólnoty ludzko-ludzkiej.
Zadaliśmy sobie z Agnieszką Olsten pytanie, w jaki sposób nie tyle zrekonstruować ten apel w teatrze, ile – jak teatr może na ten apel odpowiedzieć? Przede wszystkim poprzez próbę realnego stworzenia wspólnoty ludzko-zwierzęcej na scenie. Dlatego zaprosiliśmy ludzi i zwierzęta, by wspólnie, we wzajemnym oddziaływaniu i w ludzko-zwierzęcym dialogu, wykreowali zdarzenie teatralne.
Igor Stokfiszewski
Ze względu na obecność zwierząt na scenie twórcy spektaklu Kotlina zakładają elementy swoistej improwizacji:
Zależy nam na tym, by zaistniał spektakl, który będzie bronił się jako sugestywne dzieło sceniczne. W tym sensie, walczymy o jego precyzyjną i powtarzalną partyturę. Ale będzie to możliwe tylko wówczas, gdy uwzględnimy w pełni obecność psów, impulsy, które je prowadzą, ich potrzeby, jeżeli będziemy z nimi w relacji na scenie cały czas, w komitywie, w pewnego rodzaju wspólnocie. To nie znaczy, że co wieczór będzie działo się dokładnie to samo, bo oczywiście psy będą się zachowywały różnie. Ale przy odpowiedniej empatii i atencji wobec zwierząt naprawdę jesteśmy w stanie wspólnie tę partyturę przeprowadzić. Ale tylko wspólnie i tylko przy rzetelnym ich uwzględnieniu. Jeżeli zwierzęta nie są uwzględnione to, oczywiście, cała partytura się sypie. I to jest znowu pewna analogia do świata. To nie o to chodzi, że zwierzęta nam przeszkadzają w życiu i to podstawowy powód, by coś z tym faktem zrobić, by je upodmiotowić. Chodzi o to, że dzięki ich upodmiotowieniu życie staje się bogatsze, nasze i ich. Jesteśmy w stanie w pełni przeżyć swoje życie tylko wtedy, jeżeli uwzględnimy fakt, że w trajektorii tego życia są również istoty nie-ludzkie, takie jak zwierzęta.
Igor Stokfiszewski
Igor Stokfiszewski przyznaje, że praca ze zwierzętami zmieniła go jako człowieka.
Na początku (…) bałem się trójki naszych psów – Santosa, Kola i Weny – miałem poczucie ich wrogości, miałem wrażenie, że są do mnie źle nastawione, a ja staram się ich unikać. Wzbudzały we mnie poczucie dyskomfortu. Potem zacząłem to w sobie przezwyciężać. Z jednej strony poprzez praktykę bycia z nimi i budowania relacji, z drugiej poprzez realizację zadania, jakim było podniesienie swoich kompetencji jeśli chodzi o wiedzę na temat psów – ich zachowań, psychiki. Przeszedłem nawet rodzaj chrztu bojowego, kiedy podczas jednej z improwizacji wcieliłem się w rolę myśliwego, który strzela z broni hukowej. Psy się oczywiście rzuciły w moim kierunku. To było dla mnie bardzo mocne przeżycie, bardzo się wtedy bałem, ale fakt, że tego doświadczyłem, że znalazłem się w sytuacji, gdy psy się na mnie rzucały, a ja jakoś potrafiłem przezwyciężyć w sobie panikę, sprawił, że nabrałem nieco odwagi, coś przepracowałem, jakiś rodzaj lęku się we mnie przełamał. Oczywiście pracujemy z psami, które nie używają gryzienia jako języka komunikacji. Sytuacja była bezpieczna, ale mój paniczny lęk był zupełnie realny. W trakcie pracy zauważyłem, że mam inne podejście do psów, że boję się dużo mniej niż przedtem, że nasza praca jest poważnym krokiem w zmianie trajektorii mojej relacji ze zwierzętami. To wymagało też upodmiotowienia zwierząt, z którymi pracujemy, zrozumienia, dlaczego pies może w taki, a nie inny sposób na mnie reagować, lub dlaczego mam wrażenie, że odbiera mnie negatywnie, wrogo.
Igor Stokfiszewski
Spektakl Kotlina nawiązuje do problemu praw zwierząt. Opowiadał o tym dramaturg spektaklu:
W kwestii praw zwierząt panuje niejaki cynizm. Z jednej strony, są one rzeczywiście coraz śmielej wprowadzane w życie, z drugiej jednak, nie mam wrażenia, żeby były traktowane śmiertelnie poważnie. W kraju, w którym głowa państwa zabija zwierzęta i wykazuje się wobec tego faktu rodzajem dumy, popartej wielowiekową tradycją i w kraju, w którym przepisy dotyczą zwierząt domowych, ale już nie hodowlanych, które cierpią prawdziwe katusze, nim nie zostaną posłane na rzeź, przepisy sprawiają wrażenie, jakby raczej miały zaspokajać pewien trend prawny niż rzeczywiście, rzetelnie dbać o dobro zwierząt. Wynika to z pewnością z faktu, że funkcjonujemy w kulturze, w której pozycja zwierząt skazuje je na dramatyczną podrzędność wobec ludzi. Peter Singer w swojej klasycznej książce Wyzwolenie zwierząt bada teksty, będące filarem europejskiej kultury pod kątem miejsca, jakie w świecie ludzkim zajmują zwierzęta. Z tej kwerendy wynika jasno, że od Biblii począwszy, przez największych filozofów z Kartezjuszem na czele, aż po kluczowe postaci dwudziestowiecznej myśli, opcja „czyńcie sobie ziemię poddaną” jest kierunkowskazem, za którym konsekwentnie podążamy. Gdybyśmy, jak kultury wschodnie mieli od wieków zakorzenione przekonanie o konieczności empatii wobec wszystkich istot żywych, w których postaciach możemy się odrodzić, sytuacja byłaby z pewnością inna. Brak nam silnie wkomponowanych w nasze zachowania wzorców realnego współczucia wobec zwierząt, jakichś kodów partnerstwa ze zwierzętami, przekonania, że jak będziemy zwierzęta męczyć, to w pewnym sensie to się na nas odbije. Wydaje mi się, że żyjemy w kulturze, w której zwierzę nie funkcjonuje jako poważnie brany pod uwagę podmiot. Cenimy zwierzęta, lubimy je, możemy mieć do nich ciepły stosunek, ale w gruncie rzeczy trochę nam przeszkadzają i w momencie, kiedy przeszkadzają, to po prostu staramy się nie brać ich pod uwagę, zamiast wykonać gest dokładnie odwrotny, czyli po prostu zatrzymać się i zrozumieć, że bez komitywy z tym innym, nie-ludzkim podmiotem właściwie sprawy nie pójdą do przodu.
Igor Stokfiszewski
Scenariusz spektaklu napisali Agnieszka Olsten i Igor Stokfiszewski. Za dramaturgię odpowiedzialny jest Igor Stokfiszewski. Scenografię przygotował Olaf Brzeski, a kostiumy Joanna Kaczyńska. Muzyka: Kuba Suchar. Choreografia: Tomasz Wygoda. Asystent reżysera: Marta Malikowska. Inspicjent: Katarzyna Krajewit.
Obsada: Dobra Nowina – Katarzyna Bednarz; Janina Duszejko – Renate Jett (gościnnie); Matoga – Bogusław Kierc; Dyzio – Maciej Kowalczyk; Popielista / Brunetka / Pisarka – Marta Malikowska; Syn Matogi / Prezes – Tomasz Orpiński; Boros – Tadeusz Ratuszniak oraz Wena, Kolo i Santos.
Agnieszka Olsten – reżyserka teatralna, autorka spektakli zrealizowanych w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (Solo według Andrzeja Stasiuka, 2002; Tlen Iwana Wyrypajewa, 2002; Przebitka (Gra aborcyjna) w ramach Szybkiego Teatru Miejskiego, 2004), w Teatrze Miejskim w Gdyni (Ontologiczny dowód na moje istnienie, 2003), Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie (Tartak Daniela Odiji, 2004), Teatrze Współczesnym we Wrocławiu (Nie do pary Andrew Bovella, 2005), w Teatrze Polskim we Wrocławiu (Lincz. Pani Aoi. Wachlarz. Szafa wg jednoaktówek Yukio Mishimy, 2006, Samsara disco na podstawie Antoniego Czechowa i Wiktora Pielewina, 2009), w Teatrze Narodowym w Warszawie (Nora Henryka Ibsena, 2006; Otello Williama Szekspira, 2008), w Teatrze im. Jaracza w Łodzi (Kaskada na podstawie Udręki życia Hanocha Levina, 2011).
Studiowała dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim, była rzecznikiem prasowym Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie, pracowała jako dziennikarka radiowa, ukończyła też studia na Wydziale Reżyserii Akademii Teatralnej w Warszawie. W pierwszych realizacjach widać silne zainteresowania Polską kategorii B i C, stąd często w jej spektaklach pojawiały się brutalne, szokujące obrazy z ciemnej strony rzeczywistości. Szuka nowych form wyrazu, jako jedna z pierwszych zastosowała w polskim teatrze technikę rosyjskiego teatru dokumentalnego verbatim. Interesuje się architekturą sceny, stąd niejednokrotnie jej spektakle rozgrywają się w nietypowej, zaskakującej przestrzeni teatralnej.
Igor Stokfiszewski – krytyk literacki, dramaturg, publicysta i członek zespołu Krytyki Politycznej. Autor książki Zwrot polityczny (2009). Współpracował m.in. przy spektaklach w reżyserii Wojtka Klemma, działaniach teatralno-społecznych prowadzonych przez Bartosza Szydłowskiego w Teatrze Łaźnia Nowa w Krakowie/Nowej Hucie oraz interwencjach miejskich pod opieką kuratorską Loli Arias i Stefana Kaegi. Jako badacz zajmuje się wspólnotowymi aspektami m.in. aktualnych działań Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards we włoskiej Pontederze. Był członkiem zespołu 7. Berlin Biennale (2012), przygotowanego pod opieką kuratorską Artura Żmijewskiego.
Olaf Brzeski – rzeźbiarz, autor instalacji i filmów. Absolwent Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Swoje prace pokazywał na licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą. W 2009 roku nominowany do konkursu „Spojrzenia” (Nagroda Fundacji Deutsche Bank) organizowanego przez warszawską Zachętę. Mieszka i pracuje we Wrocławiu.
Joanna Kaczyńska – autorka scenografii i kostiumów dla teatru i kina. Stale współpracuje z Agnieszką Olsten. Ukończyła wydział projektowania mody akademii sztuk pięknych Gerrit Rietveld Academie w Amsterdamie. Za scenografię do Wojny polsko-ruskiej Xawerego Żuławskiego otrzymała w 2010 roku nominację do Polskiej Nagrody Filmowej – Orły. Pracowała jako scenograf przy Essential Killing Jerzego Skolimowskiego, Dniu kobiet Marii Sadowskiej, Listach do M. Mitji Okorna, Handlarzu cudów Jarosława Szody i Bolesława Pawicy, Performerze Łukasza Rondudy i Macieja Sobieszczańskiego oraz przy serialach Xawerego Żuławskiego Krew z krwi i Aida.
Kuba Suchar – muzyk, elektronik, kompozytor muzyki filmowej, artysta multimedialny, twórca plakatów i komiksów. Jeden z najintensywniej eksperymentujących polskich perkusistów. Założyciel i lider nieistniejącego zespołu Robotobibok. Współtwórca grup Mikrokolektyw (Delmark Records), Slug Duo (Vytvornia OM), Three Beards Quartet (CleanFeed), Forest Underground, Suchar solo. Koncertuje na całym świecie, współpracując ze znakomitymi muzykami i zespołami. Mieszka we Wrocławiu. W Ośrodku Postaw Twórczych zajmuje się organizacją wydarzeń kulturalnych i prowadzi klasę perkusji.
Tomasz Wygoda – tancerz, aktor, choreograf. Absolwent Wydziału Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach. W 1997-2003 w Śląskim Teatrze Tańca w Bytomiu wystąpił m.in. w spektaklach: Jacka Łumińskiego i Konrada Drzewieckiego, Henrietty Horn, Jonathana Hollandera i Paula Claydena. Stypendysta DanceWeb w Wiedniu (2002). Występował w USA, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji, Kanadzie i we Włoszech. Z zespołem W&M Phisical Theatre współtworzył spektakl Made in Polska – Museum of Imagination (Calgary 2004). Z warszawskim Teatrem Bretoncaffe stworzył spektakl Slam Out oraz Tańcząc Sarę Kane. Występuje w spektaklach Krystiana Lupy, Pawła Miśkiewicza, Michała Zadary, Krzysztofa Warlikowskiego i Agnieszki Olsten. Współpracuje z Mariuszem Trelińskim. Jest autorem choreografii do spektakli teatrów operowych w Warszawie, Wrocławiu, Sankt Petersburgu, Bratysławie, Waszyngtonie. Tworzył też choreografię do spektakli m.in.: Mikołaja Grabowskiego, Jana Peszka, Moniki Pęcikiewicz, Wiktora Rubina i Mai Kleczewskiej.
Bartosz Nalazek – operator filmowy. W 2005 roku ukończył Warszawską Szkołę Fotografii. W latach 2005-2011 studiował na Wydziale Operatorskim PWSFTviT w Łodzi. W 2009 roku otrzymał stypendium na warsztatach operatorskich Budapest Cinematography Masterclass. Asystent Janusza Kamińskiego przy filmach Czas wojny oraz Lincoln w reżyserii Stevena Spielberga. Autor zdjęć filmowych do etiud fabularnych i dokumentalnych, pokazywanych na festiwalach filmowych w kraju i na świecie oraz teledysków i reklam. Operator kamery przy serialach Czas honoru I i Sprawiedliwi. Współpracuje z artystami sztuk wizualnych, tworząc filmy wideo. Reżyser światła i autor wizualizacji do spektakli Krystiana Lupy, Mai Kleczewskiej, Agnieszki Olsten, Wiktora Rubina, Bartka Frąckowiaka, Krzysztofa Garbaczewskiego, Katarzyny Kalwat i Łukasza Twarkowskiego.
Kotlina, reż. Agnieszka Olsten
Premiera: 9 marca 2013 roku
Wrocławski Teatr Współczesny
