16 października ogłoszono pierwszego laureata Nagrody Czytelników im. Natalii Gorbaniewskiej. Został nim słowacki pisarz Pavol Rankov. Na jego powieść Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) oddano najwięcej głosów w plebiscycie przeprowadzonym na stronie internetowej Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus.
Nagrodę Czytelników im. Natalii Gorbaniewskiej przyznano po raz pierwszy. Jury Angelusa ustanowiło ją, pragnąc w ten sposób uczcić pamięć zmarłej w 2013 r. Natalii Gorbaniewskiej, swojej pierwszej przewodniczącej, wybitnej rosyjskiej poetki i tłumaczki, legendy ruchu dysydenckiego w ZSRR.
Biorący udział w głosowaniu mogli wybierać spośród siedmiu książek zakwalifikowanych przez jury do finału tegorocznej edycji Angelusa. Laureci nagród przyznawanych przez jury – Nagrody Głównej i nagrody dla tłumacza – ogłoszeni zostaną 18 października podczas uroczystej gali Angelusa, która odbędzie się we wrocławskim Teatrze Muzycznym Capitol.
Maciej Robert o powieści Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) słowackiego pisarza Pavla Rankova, nagrodzonej Nagrodą im. Natalii Gorbaniewskiej:
Tuż przed drugą wojną światową w leżącym niedaleko granicy węgierskiej prowincjonalnym czechosłowackim miasteczku Levice we względnej komitywie żyli Czesi, Słowacy, Węgrzy, Niemcy, Żydzi, Cyganie, trafiali się nawet Bułgarzy i Polacy. Zawierucha wojenna oraz późniejsze lata przechodzenia od stalinizmu do normalizacji rozsypały w pył ten barwny etniczny tygiel. W ciągu zaledwie trzydziestu lat w tej części Europy zmieniło się niemal wszystko. I właśnie w ramach trzydziestu lat, od roku 1938 do roku 1968 (są to w historii Czechosłowacji daty jednoznacznie symboliczne, kojarzące się z kapitulacją wobec wojsk hitlerowskich i będących na usługach Moskwy wojsk Układu Warszawskiego), słowacki pisarz Pavel Rankov zamknął czas akcji powieści Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej).Rozległy czasowy horyzont oraz czwórka głównych bohaterów różnej narodowości – tak skrojona powieść wymaga epickiego oddechu oraz niezwykle precyzyjnie poprowadzonej fabuły. Rankov poradził sobie z tymi wymogami w genialny w swej prostocie sposób. Każdy z rozdziałów rozgrywa się kolejnego roku tego samego dnia – pierwszego września. Dla bohaterów powieści będzie to data szczególna. Począwszy od pierwszego dnia września 1938 roku, gdy czwórka nastolatków rozgrywa intrygujące zawody pływackie na levickim basenie.
Trzech młodocianych przyjaciół – Czech Jan, Węgier Peter i Żyd Gabriel – założyli się między sobą, że ten, kto pierwszy przepłynie długość basenu, zdobędzie prawo do pierwszeństwa w ubieganiu się o względy pięknej koleżanki, Słowaczki Marii. Zawody, przerwane przez drobny incydent, nie zostaną rozstrzygnięte przez następne 30 lat. Okupacja, emigracja, faszyzm, komunizm, nacjonalizm, kolaboracja, partia, Służba Bezpieczeństwa – w życie młodych bohaterów, zmuszonych do przejścia wężowym ruchem przez ten labirynt, wkroczą bowiem historia z polityką i nic już nie będzie takie samo. Utraconego przedwojennego porządku wszechrzeczy, gdy życie było proste i jasne, nie da się już odzyskać. Pozostanie chaos, który grupa przyjaciół będzie próbowała jakoś okiełznać, co roku w ten sam wrześniowy dzień starając się rozstrzygnąć dawny zakład.
Idea rozegrania przyjacielskich zawodów stanie się jedynym pewnikiem w czasach, gdy nic nie jest pewne – jak w kalejdoskopie zmieniają się nazwiska, imiona (Jan stanie się Honzą, Janosem, a nawet Ianem), granice, narodowości. Dla kogoś, kto nie orientuje się w geopolitycznych zawirowaniach w tej części Europy, taki stan jest trudny do zrozumienia: Widzisz, to jest Europa Środkowa. Kiedy Niemcy zajęli Czechy, to w drugiej części kraju powstało Państwo Słowackie, ale Levice nagle już nie znajdowały się tam, ale na Węgrzech. Da się to zrozumieć? Im bardziej zawiła staje się środkowoeuropejska historia, tym bardziej Rankov stara się uklasycznić swoją powieść. Szlachetność postaw i trwanie przy podstawowych wartościach przynosi bohaterom – niejako na przekór podłym czasom – ocalenie. Natomiast przejrzystość języka i lekkość stylu chronią czytelników przed zagubieniem się w nieprzyjaznym świecie. To właśnie prostota jest główną siłą napisanej z epickim rozmachem powieści Rankova – tej panoramy dziejów, na tle której rozgrywają się jednostkowe losy.
Jest jednak coś, co rozbija tę klasyczność opowieści. To epizody, w których pojawiają się osoby odpowiedzialne za całe to polityczne zamieszanie – Miklós Horthy, Josef Tiso, Klement Gottwald czy Alexander Dubček. Epizody absurdalne i jawnie groteskowe. Dzięki nim powieść nabiera dodatkowych rumieńców. W tym kontekście Zdarzyło się pierwszego września jest podwójnym zwycięstwem literatury, która jednocześnie ocala i unieważnia. Ocala pamięć o pokoleniu, któremu przyszło żyć w heroicznych czasach, i próbuje unieważnić absurdy XX-wiecznej historii. Albowiem, jak pisze Rankov: Wszystko jest wymyślone. Niczego nigdy nie było, nikt nigdy nie żył. Pierwszego września też nigdy nie było. Wszystko zdarzyło się komu innemu i kiedy indziej. W nienormalnych czasach.
Myślę, że literatura słowacka nie jest w stanie wywołać za granicą jakiegoś boomu – stwierdził w jednym z wywiadów Pavol Rankov. To chyba zbyt zachowawcza wypowiedź, tym bardziej, że debiutancka powieść Rankova jest w stanie ów boom na słowacką literaturę wydatnie przyspieszyć.
Pavol Rankov (ur. 1964) – współczesny pisarz słowacki, na co dzień pracujący jako wykładowca na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie. Jego twórczość tłumaczona była m.in. na język angielski, niemiecki, czeski, węgierski, polski, rumuński, szwedzki, japoński, hindi i arabski. Rankov jest autorem trzech zbiorów opowiadań: S odstupom času (Z perspektywy czasu, 1995), My a oni / Oni a my (My i oni / Oni i my, 2001), V tesnej blízkosti (W pobliżu, 2004). Ich polski wybór ukazał się w 2011 r. pod tytułem Bratysława jest mała. W 1995 r. pisarz otrzymał prestiżową Nagrodę im. Ivana Kraski, przyznawaną debiutującym słowackim autorom. Historyczna powieść Rankova Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) (Stalo sa prvého septembra alebo inokedy, 2008) otrzymała w 2009 r. Europejską Nagrodę Literacką oraz kilka prestiżowych nagród słowackich (m.in. Nagroda Czytelników dziennika SME). Adaptacja powieści została wystawiona przez Słowacki Teatr Narodowy. W 2011 roku ukazała się jego najnowsza powieść Matky (Matki).
Natalia Gorbaniewska (1936–2013) – rosyjska poetka, dziennikarka, tłumaczka literatury polskiej. Członek ruchu obrony praw człowieka. Aktywnie uczestniczyła w rosyjskim samizdacie, m.in. jako twórczyni i pierwszy redaktor legendarnej Kroniki Wydarzeń Bieżących. Była jedną z ośmiorga uczestników demonstracji na placu Czerwonym 25 sierpnia 1968 r. przeciw wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji. Aresztowana w 1969 r., zwolniona w lutym 1972 r., po pobycie w więzieniu śledczym i przymusowym więzieniu psychiatrycznym. Wyemigrowała z ZSRR w 1975 r. Od 1976 r. mieszkała w Paryżu. Pracowała jako dziennikarka w Radiu Swoboda, współpracowała z rosyjskimi pismami emigracyjnymi Kontinient i Russkaja Mysl. Za przekłady literatury polskiej, m.in. Czesława Miłosza, Józefa Mackiewicza i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, nagrodzona przez Polski PEN Club (1992). Laureatka nagrody paryskiej Kultury i Nagrody im. Jerzego Giedroycia (2005). Od 1999 r. była członkiem redakcji miesięcznika Nowaja Polsza. W 2006 r. przyjęła polskie obywatelstwo. Zmarła w listopadzie 2013 r.
Nagroda im. Natalii Gorbaniewskiej
Laureat: Pavol Rankov za książkę Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)
Ogłoszenie wyników: 16 października 2014 roku
Wręczenie Nagrody: 18 października 2014 roku
Teatr Capitol we Wrocławiu
