W sercu Warszawy wyburzono kwartał miasta

Najstarsza i największa w Polsce wytwórnia płytowa Syrena-Record działająca przy Chmielnej 66, siedziba Polskiego Radia przy Zielnej 25 czy pierwsza w Warszawie powojenna kawiarnia, słynna Café Fogg przy Marszałkowskiej 119 – to tylko niektóre miejsca przypomniane w nowej książce Magdaleny Stopy Przed wojną i pałacem. Autorka opisuje historię tej części Śródmieścia Warszawy, którą obecnie zajmuje Pałac Kultury i Nauki oraz plac Defilad.

Proces zmian śródmiejskiego kwartału miasta trwał od pierwszych zniszczeń w 1939 aż do 1955, kiedy ukończono Pałac Kultury i Nauki wraz z placem Defilad. W związku z propagandową budową zlikwidowano znaczne fragmenty ulic: Chmielnej, Złotej, Siennej, Śliskiej, Pańskiej, Zielnej oraz nieparzystej strony Marszałkowskiej, a także całą ulicę Wielką. W ten sposób zniszczony został historyczny układ urbanistyczny centrum miasta. Nie było już śladu po 180 kamienicach i dworcach, które istniały tu w przeszłości. Działanie było na tyle skuteczne, że choć od czasu powstania PKiN minęło zaledwie 60 lat, to o istniejącej tu dawniej zabudowie prawie całkowicie zapomniano. Historia tego miejsca pozostaje szerzej nieznana. Książka Przed wojną i pałacem jest pierwszą pracą przypominającą historię i architekturę tej części Warszawy.

Magdalena Stopa:

W styczniu 1945 zabudowa terenu obecnego placu Defilad była w 60 procentach zrujnowana. Przeważnie jednak spalona, nie zburzona. Dzieła zniszczenia dopełnili przedstawiciele kolejnego totalitaryzmu. W 1946 roku rozpoczęły się masowe wyburzenia. Umożliwił je tzw. dekret Bieruta, wydany w październiku 1945 roku, odbierający wszystkie warszawskie grunty właścicielom. Rozbiórki uzasadniano względami technicznymi, przekonując, że spalone domy zagrażają bezpieczeństwu i nie da się ich odbudować. Dostępne dziś archiwalia Biura Odbudowy Stolicy dowodzą jasno, że w wielu przypadkach nie była to konieczność, lecz cel ideologiczny. Piętnując „ohydę” ozdobnej eklektycznej i secesyjnej architektury, władze dążyły do likwidacji materialnego dziedzictwa XIX-wiecznej Warszawy i zmiany tożsamości miasta. Likwidowano „burżuazyjną” i „obcą klasowo” wielkomiejską zabudowę Warszawy. Pałac Kultury i Nauki oraz jego najbliższe otoczenie zajęły ponad 50 ha pomiędzy Alejami Jerozolimskimi oraz ulicami: Marszałkowską, Świętokrzyską i Emilii Plater. Budowa 187-metrowego giganta miała nie tylko zwizualizować sowiecką dominację, ale też trwale zmienić centrum stolicy.

Aby przypomnieć nieznane dzieje śródmiejskiego kwartału, Magdalena Stopa poszukiwała dawnych mieszkańców tego miejsca lub ich dzieci i wnuków. Na jej apel odpowiedziało szesnaście osób, wśród nich m.in. aktor Jan Kobuszewski czy słynny amerykański sowietolog Richard Pipes. Wszyscy zostali sportretowani przez fotografa Jana Brykczyńskiego w miejscach swego dawnego zamieszkania, czyli obecnie na placu Defilad lub we wnętrzach PKiN. Książkę ilustrują też nieznane szerzej fotografie z archiwów publicznych oraz zdjęcia ze zbiorów rodzinnych dawnych mieszkańców.

Magdalena Stopa – historyk sztuki, dziennikarka. Autorka książek o Warszawie i jej mieszkańcach: Rzemieślnicy warszawscy, Kapliczki warszawskie, Słodka Warszawa, Chleb po warszawsku, Ostańce. Kamienice warszawskie i ich mieszkańcy – 3 tomy, My, rowerzyści z Warszawy. Laureatka Nagrody Literackiej m.st. Warszawy (2011), Nagrody im. Witolda Hulewicza (2013) i dyplomów honorowych Towarzystwa Przyjaciół Warszawy za najlepsze varsaviana (2009/2010 oraz 2010/2011).

Dom Spotkań z Historią zaprasza na premierę książki do Baru Studio w PKiN 30 lipca (czwartek) o godz. 19.00. Spotkanie z autorką poprowadzi Jerzy Kisielewski. Premierze towarzyszy cykl spacerów z autorką organizowanych w sierpniu i wrześniu (1, 23 sierpnia i 27 września) przez DSH, Bar Studio i Plac Defilad.

Zdjęcia współczesne: Jan Brykczyński

Zdjęcia historyczne: Archiwum Państwowe w Warszawie, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Biblioteka Politechniki Warszawskiej, Biblioteka Narodowa, Filmoteka Narodowej, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa, Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Żydowski Instytut Historyczny, kolekcje prywatne: Ludwika Dobrzyńskiego, Tomasza Lerskiego, Roberta Marcinkowskiego, Sławomira Rybałtowskiego, Pawła Stali, Zygmunta Walkowskiego, Anny Zajączkowskiej i Joanny Zawadzkiej oraz zbiory rodzinne bohaterów książki.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Zobacz inne książki na temat Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie:

• Jacek Fota, PKiN
• Beata Chomątowska, Pałac. Biografia intymna
• Jako dowód i wyraz przyjaźni. Reportaże o Pałacu Kultury

Magdalena Stopa, Przed wojną i pałacem
Premiera: 30 lipca 2015 roku
Wydawnictwo Domu Spotkań z Historią w Warszawie