Punktem wyjścia wystawy jest twórczość żydowskiego rzeźbiarza i animatora kultury działającego w przedwojennej Warszawie – Abrahama Ostrzegi (ur. 1889). Uczeń Henryka Kuny znany był przede wszystkim jako autor rzeźby sepulkralnej – nagrobków, z których kilkadziesiąt przetrwało na Cmentarzu Żydowskim na Woli. Zginął w Treblince w 1942 roku.
Fundacja Dziedzictwa Kulturowego przeprowadziła jesienią ubiegłego roku renowację 24 nagrobków jego autorstwa na Cmentarzu Żydowskim na Woli. Fundusze pozyskano z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach przygotowań do obchodów 75-lecia Akcji Reinhardt. Dzięki pracy zespołu konserwatorskiego złożonego z absolwentów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierownictwem Magdaleny Olszowskiej, w składzie: Marta Banaś, Kalina Marzec, Damian Pisarski, pracujących pod nadzorem profesora Janusza Smazy, nagrobki – niektóre już bardzo zniszczone – odzyskały nie tylko swą pierwotną formę rzeźbiarską, ale też inskrypcje upamiętniające zmarłych.
Swoistą puentą tych działań jest wystawa współczesnych artystów w Zachęcie. Choć nie ma na niej rzeźb Abrahama Ostrzegi, jego postać jest obecna – także jako figura „artysty” o tradycyjnym warsztacie i wykształceniu, umiarkowanie (ale jednak) wprowadzającego do swej twórczości elementy modernistyczne. Ostrzega był aktywnym uczestnikiem życia artystycznego, działaczem zarówno środowisk żydowskich (Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych), jak i polskich (Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych). Jego nazwisko przewija się w różnych materiałach archiwalnych, choć rzadko na pierwszym planie. Jedyny „monograficzny” katalog, który sam wydał, był jednocześnie drukiem reklamowym jego Atelier Zdobnictwa Artystycznego, prospektem możliwych do zamówienia nagrobków. Był bohaterem jednego artykułu Władysława Zambrzyckiego w „Tygodniku Ilustrowanym” oraz jednego eseju-wywiadu Isaaca Bashevisa Singera.
Co dziś intryguje w tej postaci? Po pierwsze: związki Ostrzegi z Zachętą. Artysta zadebiutował w tych murach w 1910 roku, potem wystawiał na licznych Salonach TZSP (głównie gipsowe główki i popiersia), a od 1925 roku był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.
Po drugie: próba przekraczania pewnych granic w sztuce. Ostrzega wprowadzał do nagrobków motywy figuralne, co spotykało się z protestami ortodoksyjnych przedstawicieli Gminy Żydowskiej. Próbował omijać ten zakaz, „skupiając się na ekspresji postaci” lub ukrywając twarze z tyłu macewy, ale też zdarzyło się, że kilkakrotnie twarze i dłonie zostały skute lub zatarte. W literaturze podaje się, że albo niszczono fragmenty tych nagrobków potajemnie, albo do takich ingerencji zmuszono samego autora.
Po trzecie: podejmowane przez artystę próby tworzenia ikonografii nowopowstającego państwa, a także jego projekty monumentów. Ostrzega był m.in. autorem niezachowanej tablicy upamiętniającej prezydenta Gabriela Narutowicza na budynku NOT-u. Próbował też swych sił w projektowaniu pomników. Z fotografii znane są dwa projekty: Zjednoczenia Polski z figurą Józefa Piłsudskiego oraz pomnik Ludwika Zamenhoffa w formie wieży Babel zwieńczonej sylwetką z gwiazdą Syjonu, przeznaczony dla Białegostoku (gdzie zresztą artysta uczył się za młodu w szkole żydowskiej). Ostrzega trafił do getta, gdzie m.in. kamienne bloki z pracowni wykorzystywał do produkcji osełek w spółdzielni, którą założył z innym artystą – Władysławem Weintraubem. Wywieziony do Treblinki, zginął tam jak wielu innych artystów żydowskich. Najbardziej znany jako twórca nagrobków, sam został jedną z tysięcy ofiar bez grobu.
Do udziału w wystawie zaproszona została czwórka artystów z różnych generacji i działających w różnych mediach, którzy w autorski sposób zmierzyli się z historią Abrahama Ostrzegi.
Pod koniec wystawy odbędzie się w Zachęcie jednodniowa konferencja według koncepcji profesora Jerzego Malinowskiego Wokół życia i twórczości Abrahama Ostrzegi, organizowana we współpracy z Polskim Instytutem Studiów nad Sztuką Świata.
Abraham Ostrzega
Artyści: Hubert Czerepok, Małgorzata Niedzielko, Katarzyna Rotkiewicz-Szumska, Krzysztof Wojciechowski oraz Abraham Ostrzega
Kuratorzy: Hanna Wróblewska (Zachęta), Michał Laszczkowski (Fundacja Dziedzictwa Kulturowego)
Organizatorzy: Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz Zachęta Narodowa Galeria Sztuki
Od 19 stycznia do 5 marca 2017 roku
Zachęta Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie
