Wystawa Płeć? Sprawdzam! Kobiecość i męskość w sztuce Europy Wschodniej to pierwszy reprezentatywny przegląd sztuki wschodnioeuropejskiej poświęconej problematyce ról płciowych od lat 60. ubiegłego wieku. Dwie dekady po upadku muru berlińskiego kuratorka Bojana Pejić wraz z zespołem ekspertów z 24 krajów przygotowała obszerną ekspozycję, obejmującą ponad 400 prac – malarstwo, rzeźbę, instalacje, fotografie, plakaty, filmy i wideo.
Płeć? Sprawdzam! Kobiecość i męskość w sztuce Europy Wschodniej śledzi przemiany, jakim ulegały w sztuce stereotypowe wyobrażenia na temat ról kobiet i mężczyzn w konkretnych warunkach społeczno-politycznych. Wystawa zainicjowana i wspierana przez Fundację Erste odtwarza te relacje między sztuką a historią zarówno w ujęciu chronologicznym, jak i tematycznym. Z dzieł ponad 200 artystów wyłania się nader złożony, wielowymiarowy obraz tego stosunkowo mało znanego rozdziału najnowszej historii sztuki, którego wkład do dyskursu genderowego może się w przyszłości okazać istotny.
Aż po lata 60. dominuje w socrealistycznych przedstawieniach robotnic i robotników bohaterska kobiecość i męskość. To przeistaczanie rzeczywistości w propagowanej przez państwo wizji społeczeństwa bezpłciowego obnaża z ironią sztuka nieoficjalna. Po okresie zbiorowych utopii sterowanych polityką państwa aż do upadku komunizmu rozwijają się tendencje do indywidualizacji i liberalizacji, regionalnie zróżnicowane i nie wolne od regresów, ale stwarzające przestrzeń dla sztuki nonkonformistycznej. Od lat 70. oglądamy kobiecość i męskość w nowych formułach, poza propagandowymi stereotypami.
Budząca się na nowo samoświadomość znajduje odzwierciedlenie zarówno w autoportretach artystek i artystów, jak i w przedstawieniach cielesności, podmiotowości i seksualności demonstracyjnie wystawianej na pokaz, podważającej heteronormatywność i heroiczne ideały męskości. Nawet obrazy i rzeźby abstrakcyjne często nawiązują antropomorficznymi formami do relacji płci w społeczeństwie. Emancypacja od stereotypowych wzorców kobiecości i męskości idzie w parze z emancypacją od tradycyjnych środków artystycznych; coraz bardziej zyskują na znaczeniu nowe media i formy sztuki, takie jak fotografia, film, wideo i performance. Także artystki coraz wyraźniej wysuwają się na czoło.
Wraz z upadkiem muru berlińskiego (1989) i końcem reżimów socjalistycznych pojawiają się nowe wyzwania w postaci nacjonalizmów i neoliberalnych wpływów z Zachodu. Tematem sztuki stają się neokonserwatywne ograniczenia w konstruowaniu norm kobiecości i męskości, towarzyszące nowo uzyskanej swobodzie. Krytyka ideologii szowinistycznych, militarystycznych, mizoginistycznych i dyskryminujących mniejszości jest teraz uprawiana w kontekście teorii feministycznych. Podejmuje się otwarcie również temat homoseksualizmu. Artyści poddają pod dyskusję zarówno stereotypowe wyobrażenia o macierzyństwie, jak i podlane religijnym sosem ideały kobiecości i patriarchalne struktury władzy. Aby podkreślić publiczne i polityczne znaczenie kobiecej tożsamości sięgają też do historycznych alegorii kobiecości.
Artyści biorący udział w wystawie: Marina Abramović, Anita Arakelian, Emese Benczúr, Veronika Bromová, Anetta Mona Chisa, Alexandra Croitoru, Orshi Drozdik, Zenta Dzividzinska, Wojciech Fangor, Alla Gieorgijewa, Tomislav Gotovac, Ion Grigorescu, Tibor Hajas, Sanja Iveković, Šejla Kamerić, Katarzyna Kobro, Běla Kolářová, Katarzyna Kozyra, Anna Kowszar, Władysław Mamyszew-Monroe, Borys Michajłow, Ismet Mujezinović, Tanja Ostojić, Tadej Pogačar, Lia Perjovschi, Eglė Rakauskaitė, Valentina Rusu-Ciobanu, Anri Sala, Duba Sambolec, Kornelia Schleime, Fritz Skade, Erzen Shkololli, Jelena Tomašević, Lucia Tkačova, Mare Tralla, Žaneta Vangeli, Sofija Veiveryté, Aija Zarina, Jana Želibská i wielu innych.
Zespół badaczy: Edit András (Węgry), Ivana Bago (Chorwacja), Dunja Blažević (Bośnia i Hercegowina), Ewa Chaczatrian (Armenia), Nino Czogoszwili (Gruzja), Keti Czuchrow (Rosja), Branislav Dimitrijević (Serbia), Lilia Dragneva (Mołdawia), Urška Jurman (Słowenia), Katrin Kivimaa (Estonia), Izabela Kowalczyk (Polska), Laima Kreivytė (Litwa), Suzana Milewska (Macedonia), Eduard Muka (Albania), Martina Pachmanová (Czechy), Bojana Pejić, Lali Pertenawa (Gruzja), Angelika Richter (Niemcy, dawna NRD), Zora Rusinová (Słowacja), Hedwig Saxenhuber (Ukraina), Alina Şerban (Rumunia), Erzen Shkololli (Kosowo), Māra Traumane (Łotwa), Almira Usmanowa (Białoruś), Maria Wasilewa (Bułgaria).
Wystawa zorganizowana we współpracy z Museum Moderner Kunst Stiftung Ludwig w Wiedniu.
Płeć? Sprawdzam! Kobiecość i męskość w sztuce Europy Wschodniej
20 marca – 13 czerwca 2010 roku
kurator wystawy: Bojana Pejić
Zachęta Narodowa Galeria Sztuki
pl. Małachowskiego 3
Warszawa
