Co powoduje, że trzej autorzy: Joachim Froese, Ken Matsuabra i Grzegorz Przyborek mieszkający w różnych częściach świata wykonują prace dotyczące stanu kultury, w tym przestrzeni symbolicznej, w podobnej materii artystycznej? Szczególnie ważny jest tu stan namysłu artystycznego. Nie jest łatwo znaleźć odpowiedź, być może nawet jest to niemożliwe. Należy przyjrzeć się koncepcji fotograficzno-filozoficznej poszczególnych autorów, aby poszukać odpowiedzi na pytanie – czym jest i w jaki sposób analizować problem archetypu fotografii?
Dziwne, ale w pozytywnym sensie tego słowa, prace trójki autorów: Joachima Froesego, Kena Matsubary i Grzegorza Przyborka, są od lat tworzone w podobnym stylu, który wyrasta ze zbliżonej konstrukcji duchowej, w tym z oceny dawnej sztuki wynikającej z humanistycznej postawy. Taką działalność artystyczną akcentującą zadumę nad śmiercią, opierającą się na kategorii punctum w znaczeniu jej oswajania, jak w refleksji Rolanda Barthes’a (La Chambre claire: note sur la photographie) można określić mianem archetypu fotografii.
Ich styl nie poddaje się żadnej panującej modzie artystycznej, choć można wskazać inspiracje surrealizmem i konceptualizmem, w przypadku Matsubary i Przyborka, a nawet Froesego, wyrażane w formule inscenizacji. Minimalizując znaczenie perspektywy matematycznej podporządkowują ją swej skrajnie introwertycznej wizji, w której diagnozują stan umysłowości i duchowości z przełomu XX i XXI wieku, poszukując za pomocą sfery snu niezmiennych i stałych wartości.
Froese – niemiecka kultura na nowym kontynencie
Od końca lat 90. śmierć była dominującym tematem prac Joachima Froese, Niemca urodzonego w Kanadzie, który w 1991 wyemigrował do Australii. Jego seria Rhopography (1999-2003) ukazuje martwe natury jako tableaux vivants, gdzie nieżywe insekty oraz starzejące się owoce występują w zastępstwie ludzi – tak pisał Gordon Craig. Inspiracja w fotografiach Froesego jest prosta do konstatacji – to przede wszystkim XVII-wieczne malarstwo holenderskie, także hiszpańskie, a w mniejszym stopniu flamandzkie. Zaś w innym cyklu renesans włoski.
Z wielką wnikliwością podchodzi do fotografowanego obiektu, przybliżając go, monumentalizując, ale przede wszystkim symbolizując. Można powiedzieć, że w problematyce martwej natury, ale nie realizowanej w sposób modernistyczny tylko tradycyjny, artysta stworzył nowe jakości estetyczne i artystyczne, co jest niezmiernie trudne, prawie niemożliwe ze względu na wielką tradycję tego rodzaju malarstwa. W swej twórczości poszukuje on przestrzeni wewnętrznej, mentalnej między dawnymi czasami a obecnymi, w których pojęcie śmierci zniknęło ze świadomości ponowoczesnego człowieka.
Propozycja Froesego jest bardzo ciekawa, ponieważ ukazuje, jak kruche i znikome jest fizyczne życie ludzkie. Odwołuje się także do starożytnego – greckiego znaczenia słowa rhopos oznaczającego zwykłe, trywialne rzeczy. Czym różni się nasze życie od przemijania zwierząt i owadów? Odpowiedzi można poszukiwać w następnym cyklu Written in the Past (Napisane w przeszłości) (2007), w którym artysta korzysta z innej estetyki, zdecydowanie dalekowschodniej, ale podobnie jak w innych cyklach nie używa perspektywy matematycznej, ukazując wybrane sytuacje odnoszące się do głębokich pokładów pamięci – zmarłej matki i swego dzieciństwa.
Listy, naczynia, ręczniki, krzyżówka są bohaterami skromnych prac, w których dominuje albo spokój, porównywanie i analizowanie prostych przedmiotów albo dynamizm świadczący o dramatyzmie sytuacji. Ten fotograf niemieckiego pochodzenia przywiązany do tradycji malarstwa renesansowego i barokowego poszukuje odpowiedzi na pytanie, czym jest życie, jak określić jego spokój lub przeciwnie dramatyzm? Jego prace zanurzone są w prywatnej pamięci, ale także w świadomości zbiorowej, archetypowej.
Matsubara – japońska formuła oniryzmu?
Ken Matsubara od lat 80. interesuje się inscenizacją w fotografii, która początkowo miała walor związany z rysunkiem i malarstwem (Vertical and Horizontal, 1993). Najpierw analizował, a nawet igrał z zasadami perspektywy, ukazując jej anachronizm czy wręcz iluzyjność. Kontynuacją tego problemu artystycznego były prace o charakterze instalacyjnym, w których wykorzystywał szklane naczynia z wodą.
Ale z biegiem czasu stał się coraz bardziej fotograficzny (cykl Sleepwalker, 2006), o surrealistycznym rodowodzie, który można łączyć z twórczością Grzegorza Przyborka, dla którego sen jest bardzo ważną materią. Matsubara świadomie inspiruje się nim, próbując tłumaczyć obecne wydarzenia dotyczącego swego prywatnego życia, w tym wspomnień i obsesji. Poszukuje metafizycznego symbolu służącego do wytyczania artystycznych i osobistych szlaków przyszłego życia.
Fotografie sprawiają wrażenie nieruchomych obiektów na białym tle, ukazujących, jak w filozofii Zen i we śnie lunatycznym, że to, co niemożliwe, staje się tym, co realne lub jest na granicy tzw. świata racjonalnego. Zdjęcia pozbawione widzenia perspektywicznego są bardzo wyrafinowane, pokazują np. okrąg ognia lub rozpadającą się szklankę z wodą. Te realizacje o specyficznej estetyce są trudne do interpretacji, gdyż opierają się na narracji zbliżonej do filmowej, co przypomina zestawy z lat 50. Zdzisława Beksińskiego. Bardziej namacalny kod artystyczny zastosował artysta w cyklu Nóż w wodzie, poświęconym oczywiście słynnemu już filmowi Romana Polańskiego, który należy traktować jak hommage dla artysty.
Przyborek – śródziemnomorskie mity w wersji fotografii inscenizowanej
Twórczość fotograficzna Grzegorza Przyborka odnosi się do bardzo szerokiego repertuaru możliwości medialnych, z jakich obecnie korzysta artysta, łącząc za pomocą zapisu fotograficznego różne dyscypliny i techniki. Jego postawa od lat 80. XX wieku jest jednak rzadkością w najnowszej polskiej twórczości intermedialnej. Ważna jest w niej potencjalność odwoływania się do myślenia rzeźbiarskiego oraz korzystanie z możliwości, jakie stwarza rysunek.
Pod względem formalnym jego działalność artystyczna związana jest z kategorią fotografii inscenizowanej, ale zaznaczyć należy, że ideowo sytuuje się na odrębnej pozycji, ponieważ nie ma w niej aspektu nihilizmu oraz ataku na podstawowe wartości humanizmu, które zazwyczaj związane są z tego rodzaju fotografią. Wręcz przeciwnie w najnowszej serii Cantus Lamentus (2010) artysta przestrzega przed dehumanizacją i zauroczeniem pop-kulturą. Z tego powodu jest to twórczość wyjątkowa, podbudowana klarowną myślą teoretyczną. Artysta powołuje się m.in. na przemyślenia Sandy Skoglund, należącej do ważniejszych przedstawicieli fotografii inscenizowanej w USA. W tym przypadku Przyborek podkreśla rolę marzenia sennego, będącego dla niego jednym z podstawowych odniesień i znaczeń.
Na ekspozycjach Przyborek wystawia fotografie, rysunki i rzeźby wykorzystywane przy powstawaniu skomplikowanych zazwyczaj aranżacji, których ostatecznym wyrazem jest zdjęcie. Odżywają mity śródziemnomorskie dotyczące podstawowych kwestii filozoficznych, odnoszących się zwłaszcza do dobra i zła (Madonna, Pielgrzym, Stwórca, Demon). Różne rekwizyty poprzez ułożenie, odpowiednie usytuowanie nawiązują do słynnych dzieł albo wyobrażeń i stereotypów kulturowych.
Joachim Froese urodził się w 1963 w Montrealu w Kanadzie. W latach 1965–1991 mieszkał w Niemczech, od 1991 w Brisbane w Australii. Studiował w Tasmanian School of Art at Launceston, University of Tasmania (1995, licencjat) i Queensland College of the Arts, Griffith University Brisbane (magister). Od 2000 wykłada fotografię na Queensland College of the Arts na Griffith University Brisbane. Swą twórczość rozpoczął od cyklu Terra Nullius (1993), w którym fotografie z Tasmanii łączone były z mniejszymi fragmentami ujęć z Berlina sprzed zjednoczenia Niemiec w 1989.
Potem tworzył cykle bardziej konceptualne (Contactproofs, 1995), by osiągnąć ciekawy styl fotografii inscenizowanej, inspirowany malarstwem holenderskim z XVII wieku, przede wszystkim tematem martwej natury (Rhopography, 1999-2001 i 2002-03). Cykl odwołuje się do starogreckiego słowa rhopos oznaczającego trywialne, małe przedmioty. Bardziej nowoczesna i prosta w swej skonceptualizowanej formie i wyrazie jest praca Portret mojej Matki (2006) składająca się z 93 zdjęć połączonych w formę zrolowanej fotografii (29 m), przedstawiającej półki z książkami, które odgrywały ważną rolę w jej życiu. Kolejny cykl Written in the past (2007) jest esencją myśli poświęconą wspomnieniom po zmarłej matce i po swym dzieciństwie, w nastroju ulotności i dalekowschodniej estetyce. Prace w zbiorach: Neue Galerie Dachau, Niemcy, Queensland Art Gallery, National Gallery of Australia.
Ken Matsubara urodził się w 1949 w Tokio. W 1973 roku ukończył Musashino Art University w Tokio. W latach 1983-87 mieszkał w Nowym Jorku. Tworzy w zakresie fotografii, instalacji. W latach 80. stworzył oryginalną koncepcję fotografii inscenizowanej (fotografia barwna), w której akcentował niematerialność, ulotność i niejednoznaczność przedstawianych form (Polaroid Spectra, 1987). Podkreślone były odniesienia do surrealizmu i obiektu z minimal-artowskimi akcentami. Na ekspozycji Recent works (1993, Art Site) wzmocnił działanie konstruowanych obiektów o formach geometrycznych lub tradycyjnie symbolicznych (drabina, schody) poprzez zestawienie ich z ekspresyjnie malowanymi tłami. Zaakcentował iluzjonizm układów perspektywicznych oraz złoty kolor niebiańskich obiektów, co przedstawił już na wcześniejszym pokazie Vertical and Horizontal (PS Gallery, Tokio, 1990).
W 2005 w Ma 2 Gallery w Tokio odbyła się wystawa Sleepwalker, inspirowana psychoanalityczną interpretacją Gastona Bachelarda (Poetyka marzenia). Wystawa podejmowała problem dziecięcych marzeń sennych i wciąż obecnych wspomnień II wojny światowej (Strange cloud). Była to wystawa na pograniczu świata i widzenia surrealistycznego z jego dalekowschodnim odczuwaniem w pięknie zakomponowanych, niezwykle sugestywnych wizjach. Prace w zbiorach International Polaroid Collection, Cambridge, Massachusetts, Museum of Fine Arts, Houston, Museum of Contemporary Art, Tokio, Goldman Sachs Corporation, New York.
Grzegorz Przyborek urodził się w 1948 w Łodzi. Twórczość w zakresie fotografii, rysunku, rzeźby (obiekty) i instalacji. Zajmuje się także teorią fotografii. Jeden z najważniejszych polskich artystów i pedagogów w zakresie fotografii od końca lat 80. do chwili obecnej. Absolwent PWSSP w Łodzi (od 1996 ASP). Dyplom w 1974. Od 1976 pracuje w PWSSP (od 1994 jako profesor) w Łodzi. Wykładowca na ASP w Poznaniu i w PWSFTViT w Łodzi.
W II połowie lat 80. tworzył coraz bardziej inscenizacyjne fotografie i rzeźbiarskie obiekty, używane także w fotografii, ale traktowane w autonomiczny sposób. W latach 90. styl fotografii Grzegorza Przyborka nabrał nowego oblicza, kontynuując jednak jego wcześniejsze dokonania z II połowy lat 80. Wiele zdjęć przypomina o surrealistycznych inspiracjach. Duże znaczenie dla obecnego okresu miało roczne stypendium rządu francuskiego w Szkole Fotografii w Arles w 1990 roku. Artysta przywiązuje bardzo dużą wagę do samego sposobu fotografowania, który w jego przypadku jest skomplikowaną aranżacją.
Seria Hotel Europa jest najbardziej osobistą interpretacją ówczesnych wydarzeń politycznych oraz wyznaniem wiary w możliwość duchowego ocalenia sztuki i świata. W 1996 powstała seria Thanatos (w wersji fotografii czarno-białej i kolorowej), która ilustrowała znak śmierci w postaci trójwymiarowych rzeźb wystawianych razem z fotografiami. Śmierć pojawiła się w postaci męskiej i żeńskiej w formie mniej lub bardziej demonicznego manekina. Od końca lat 90. Przyborek zajmuje się grafiką komputerową, w której kontynuuje doświadczenia fotograficzne, dotyczące problemu realności obrazu i dehumanizacji.
Prace w zbiorach (wybór): Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Stadtmuseum Gross-Gerau, Niemcy, Collectiones des Artotheques Photographie d’Auteur, Lyon, Francja, Promocje Broncolor, Szwajcaria, Promocja Radici-Group, Bergamo, Włochy, Fond National d’Art Contemporain (FNAC), Francja
Program wykładów i prezentacji towarzyszących wystawie:
- 18 czerwca, godz. 1900
Ken Matsubara: Moja Fotografia na tle współczesnej sztuki
- 20 sierpnia, godz. 1800–2100
Krzysztof Jurecki: Jak interpretować obraz fotograficzny? O najważniejszych koncepcjach w teorii fotografii. Od Rolanda Barthes’a do Georgs’a Didi- Hubermana
Joachim Froese: Zapisane w przeszłości. Fotografia a martwa natura.
Grzegorz Przyborek: Pamięć obrazów. Moje poglądy na istotę fotografii
Kurator: Krzysztof Jurecki
Współpraca kuratorska: Anna Szynwelska
Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia
ul. Jaskółcza 1
80-767 Gdańsk
