Stanley Kubrick (ur. w Nowym Jorku w 1928 roku, zm. w Harpenden, Wielka Brytania, w 1999 roku) – amerykański reżyser, scenarzysta, producent i operator, jeden z największych twórców światowego kina. Zaczął od fotografii (jako 17-latek pracował dla słynnego nowojorskiego magazynu Look, by w 1951 roku nakręcić debiutancki krótkometrażowy dokument Dzień walki. Po kilku kolejnych dokumentach, Latający ojczulek (1951) i Marynarze (1953), zdecydował się na debiut fabularny, kręcąc niskobudżetowy wojenny thriller Strach i pożądanie (1953). Dla potrzeb kolejnego dzieła, wpisanego w nurt film-noir, kryminału Pocałunek mordercy (1955) założył własną firmę produkcyjną, dzięki czemu zyskał samodzielność. Odtąd stał się (z wyjątkiem Spartakusa) producentem wszystkich swoich filmów, kontrolując wszelkie aspekty realizacji dzieła i tworząc unikatowy w dziejach kinematografii model w pełni demiurgicznej działalności artystycznej. Był nie tylko reżyserem, ale również pomysłodawcą filmów, scenarzystą i producentem; sam opracowywał koncepcję montażową i dźwiękową filmu – a nawet kinowe zwiastuny i plakaty reklamowe.
Decydując się na taką formę pracy, zrealizował pierwszy w pełni profesjonalny kryminał Zabójstwo (1956), a potem kontrowersyjne Ścieżki chwały (1957) – gorzki dramat wojenny, jeden z najbardziej znaczących filmów o pacyfistycznym przesłaniu. Porażka finansowa Ścieżek chwały sprowadziła na Kubricka poważne problemy finansowe, z których reżyser podźwignął się z pomocą Kirka Douglasa. Odtwórca tytułowej roli w Spartakusie (1960), ambitnej superprodukcji o przywódcy powstania niewolników, zaproponował Kubrickowi reżyserię filmu, choć sam sprawował pieczę nad każdym aspektem jego realizacji. Obraz okazał się sukcesem komercyjnym, przyniósł twórcom 4 Oscary i zapewnił Kubrickowi w USA mocną pozycję. Ten jednak, rozczarowany usłużną wobec hollywoodzkiego systemu rolą, zdecydował się opuścić Stany Zjednoczone i osiadł w Wielkiej Brytanii. Odtąd realizował filmy z dala od wielkich wytwórni, choć wciąż korzystał z ich finansowego wsparcia.
W ten sposób powstała Lolita (1962), adaptacja skandalizującej powieści Władimira Nabokova, która spotkała się z kontrowersyjnym przyjęciem i do dziś należy do gorzej ocenianych dzieł w dorobku reżysera. Pesymizm i czarny humor, typowe dla wszystkich jego dotychczasowych filmów, znalazły pełny wyraz w inteligentnej komedii o zimnej wojnie Dr Strangelove, czyli jak przestałem się bać i pokochałem bombę (1964), która odniosła komercyjny sukces, stanowiąc głos w dyskusji na temat wyścigu zbrojeń i rychłej zagłady nuklearnej świata. Triumf filmu umożliwił Kubrickowi realizację jednego z najbardziej odważnych przedsięwzięć – spektakularnego i filozoficznego zarazem filmu science-fiction 2001: Odyseja kosmiczna (1968). Do historii kina przeszedł on jako dzieło, które przy użyciu nowatorskich środków audiowizualnych (Oscar za efekty specjalne) dokonało brawurowej syntezy historii naszej cywilizacji i opisało prawdopodobny jej kres. W filmie skupiły się też najważniejsze motywy twórczości Kubricka: temat alienacji wywołanej rozwojem technologii, wątek destrukcyjnych instynktów pchających w kierunku przemocy i wojny, relacji między jednostką a dehumanizującym człowieka systemem oraz szaleństwa, manifestującego się agresją, pożądaniem i zazdrością.
Głęboki namysł nad patologiczną stroną natury ludzkiej, jak też społecznych instytucji doszedł do głosu w kolejnym, jeszcze bardziej kontrowersyjnym filmie – Mechanicznej pomarańczy (1971), na podstawie powieści Anthony’ego Burgessa. Obraz, który w radykalny sposób obnażał rozmaite oblicza przemocy, okazał się dziełem zbyt śmiałym w owych czasach, a sam reżyser opisywany był jako nihilista i propagator okrucieństwa. Następny film, Barry Lyndon (1975), według XVIII-wiecznej powieści Williama Thackeraya, powstał kosztem ogromnego wysiłku całej ekipy. Kubrick, znany z perfekcjonizmu, stworzył dzieło zachwycające plastycznie i dźwiękowo (Oscary za zdjęcia i muzykę), a jednocześnie niezwykle pesymistyczne, co wzmocnił charakterystyczny dla twórcy dystans w narracji.
We wszystkich filmach Kubrick odwracał reguły gatunku, kreując własną, autorską wizję człowieka i świata. Tak było w adaptacji horroru Stephena Kinga Lśnienie (1980), gdzie za pomocą wyrafinowanej inscenizacji przedstawił wnikliwe studium obłędu i rozpadu rodziny. W Full Metal Jacket (1987) rozprawił się z patologiami życia wojskowego: dehumanizacyjną rolą szkolenia rekrutów i okrucieństwem frontowej egzystencji. W nakręconym po 13-letniej przerwie thrillerze erotycznym Oczy szeroko zamknięte (1999) według psychoanalitycznej powieści Arthura Schnitzlera przedstawił mroczny portret współczesnego człowieka uwikłanego w dramat własnej seksualności i zazdrości.
W 1997 na festiwalu w Wenecji został uhonorowany Złotym Lwem za całokształt twórczości. Przymierzał się do realizacji własnego scenariusza A.I. – sztuczna inteligencja, który ostatecznie zrealizował po jego śmierci Steven Spielberg (2001). Film ten uzupełnił inne niezrealizowane projekty Kubricka: wielki fresk o wojnach Napoleona (w tytułowej roli miał być obsadzony Jack Nicholson) oraz rozgrywającą się w Polsce opowieść o holokauście Aryjskie papiery.
Rafał Syska
Wystawa przygotowana przez: Deutsches Filmmuseum we Frankfurcie nad Menem, Christiane Kubrick and the Stanley Kubrick Archive at University of the Arts London we współpracy z Warner Bros. Entertainment Inc., Sony-Columbia Pictures Industries Inc., Metro Goldwyn Mayer Studios Inc., Universal Studios Inc. oraz SK Film Archives LLC.
Organizatorzy: Muzeum Narodowe w Krakowie, Domino Film
Stanley Kubrick
Wystawę można oglądać od 4 maja do 14 września 2014 roku
Gmach Główny, Muzeum Narodowe w Krakowie
Al. 3 Maja 1
Kraków
