Przeszłość Przyszłości. Czartoryscy Narodowi

Pozostają  jeszcze wizerunki Czartoryskich, twórców muzeum. U wejścia na wystawę Portret Księżnej Izabeli Czartoryskiej namalowany w Londynie, w 1790 roku przez Marię Cecylię Cosway, marmurowe Popiersie Księcia Władysława Czartoryskiego Wiktora Brodzkiego (obok wisi obraz Jana Matejki – szkic konia do Bitwy pod Grunwaldem dedykowany  Władysławowi Czartoryskiemu) i Popiersie Adama Jerzego Czartoryskiego autorstwa Klemensa Boryczewskiego. Największą zasługą Adama Jerzego Czartoryskiego dla muzeum było zakupienie obrazów Leonarda da Vinci i Rafaela.

Pomysł utworzenia polskiego muzeum – Musaeum Polonicum – który w roku 1775 wysunął Michał Jerzy Mniszech doczekał się realizacji dopiero w roku 1801. W sześć lat po utracie przez Polskę niepodległości muzeum takie otworzyła w Puławach Księżna Izabela Czartoryska, przeznaczając na nie dwa specjalnie w tym celu wzniesione budynki: Świątynię Pamięci, zwaną też Świątynią Sybilli (1801), i Dom Gotycki (1809). W Świątyni Pamięci, opatrzonej napisem „Przeszłość Przyszłości”, zgromadzone zostały pamiątki po polskich królach (m.in. Władysławie Jagielle i Janie III Sobieskim), hetmanach (Stanisławie Żółkiewskim i Stefanie Czarnieckim) oraz współczesnych bohaterach walk niepodległościowych (Tadeuszu Kościuszce i księciu Józefie Poniatowskim), a w Domu Gotyckim pamiątki po wybitnych Europejczykach: cesarzach (Karolu V Habsburgu), królach (Franciszku I Walezjuszu, Henryku VIII Tudorze), bohaterach walk o wolność ludów (Wilhelmie Tellu), filozofach (Jeanie-Jacques’ie Rousseau) i poetach (Petrarce, Wiliamie Szekspirze). W Domu Gotyckim znalazły się też trzy arcydzieła europejskiego malarstwa: Dama z gronostajem Leonarda da Vinci, Portret młodzieńca Rafaela i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta.

Kres puławskiemu muzeum przyniosło zakończone klęską powstanie listopadowe (1830–1831). Większość zbiorów muzealnych szczęśliwie wywiezionych z Puław przed wkroczeniem rosyjskich wojsk przeniesiono z czasem do Paryża, gdzie znalazły bezpieczne miejsce w emigracyjnej siedzibie Czartoryskich, pałacu Hôtel Lambert na wyspie św. Ludwika. Zajął się tam nimi wnuk księżnej Izabeli, Książę Władysław Czartoryski, wybitny mąż stanu i znakomity kolekcjoner sztuki. Zdołał on w niedługim czasie znacznie powiększyć muzealne kolekcje, m.in. nabywając dzieła sztuki starożytnej (z Mezopotamii, Egiptu, Grecji, Rzymu), dzieła europejskiego rzemiosła artystycznego (średniowieczne emalie i wyroby z kości słoniowej, renesansową ceramikę, renesansowe i barokowe srebra i militaria) oraz dzieła polskiego i europejskiego malarstwa, pośród których do najcenniejszych należały późnogotyckie i wczesnorenesansowe obrazy włoskie i niderlandzkie.

W latach 70. XIX wieku wskutek niepewnej sytuacji politycznej we Francji (1870–1871 wojna francusko-pruska i Komuna Paryska) książę Władysław zdecydował o przeniesieniu zbiorów muzealnych na ziemie polskie, do Krakowa, gdzie w roku 1876 otwarte zostało Muzeum Książąt Czartoryskich. Urządzone w trzech budynkach połączonych ze sobą w malowniczy neogotycko-renesansowy zespół architektoniczny i wyposażone w specjalny sprzęt muzealny stało się jedną z największych atrakcji Krakowa. W czasie II wojny światowej utracono szereg dzieł, m.in. Portret młodzieńca Rafaela.

W roku 1950 Muzeum zostało przyłączone do krakowskiego Muzeum Narodowego jako oddział Zbiory Czartoryskich. Powstała w roku 1991 Fundacja Książąt Czartoryskich, sprawująca nadal wraz z dyrekcją krakowskiego Muzeum Narodowego nadzór nad bezcennymi zbiorami, podjęła w 2010 roku decyzję o generalnym remoncie budynków muzealnych. Pozwoliło to na czasowe zaprezentowanie wybranych obiektów ze zbiorów Czartoryskich w kilku innych muzeach Polski, a obecnie w Muzeum Niepołomickim, w salach Zamku Królewskiego.

Janusz Wałek

Przeszłość Przyszłości. Czartoryscy Narodowi
Otwarcie wystawy: 9 czerwca 2016 roku
Zamek Królewski w Niepołomicach