Tematem wystawy Detsky sen jest dzieciństwo. Czy wpływa na naszą dojrzałą osobowość? Jak lokujemy (często podświadomie) nasze doświadczenia, wspomnienia z dziecięcych lat w naszym dorosłym życiu? Tytuł wystawy został zapożyczony z tytułu pracy słowackiej artystki Luci Nimcovej – a ten z kolei pochodzi od nazwy łodzi, którą jedenastoletnia Lucia płynęła wraz z przyjaciółmi w corocznym spływie organizowanym w jej rodzinnej miejscowości.
Inicjatorem akcji „Detsky sen” był miejscowy fotograf i animator kultury Marián Kusik. Wspólnie zbudowano łódź, a właściwie domek na tratwie, którego ściany wykonane były z wielkoformatowych zdjęć autorstwa Kusika, przedstawiających załogę. W 2010 roku Nimcová postanowiła powtórzyć „Detsky sen”. Zaproszona do udziału w wystawie w czeskiej Pradze zaaranżowała remake sytuacji sprzed ponad 20 lat. Praca Luci Nimcovej to powrót do wspomnień z dzieciństwa i ich rekonstrukcja w dorosłym życiu. Takie doświadczenia są bardzo istotne, ponieważ mogą w sposób decydujący przekładać się na dojrzałe życie człowieka.
Wystawa Detsky sen porusza wątek wolnego, niczym nieskrępowanego rozwoju, roli twórczości w stymulowaniu potencjału poznawczego i kreatywnego człowieka. Kultura jest źródłem bodźców pobudzających ciekawość poznawczą dziecka. W dzieciństwie rozpoczyna się również kształtowanie odwagi w procesie twórczym. Przy czym twórczość czy proces twórczy należy tu rozumieć szerzej niż tylko w kategoriach sztuki, przejawiają się one bowiem w każdej dziedzinie życia człowieka – nauce, pracy zawodowej, pełnionych rolach społecznych. Joseph Beuys – niemiecki rzeźbiarz, akcjoner, twórca wielu koncepcji artystycznych, m.in. koncepcji poszerzonego pojęcia sztuki – centralne miejsce przypisywał kreatywności. Według niego jest ona podstawową siłą człowieka i jego właściwym kapitałem. Główne hasło Beuysa brzmiało: każdy człowiek jest artystą. Koncepcja poszerzonego pojęcia sztuki zakładała obecność w każdym człowieku kreatywnego potencjału, który można rozwijać i który daje możliwość przekształcania rzeczywistości. Z kolei Edward Nęcka w Psychologii twórczości zwraca uwagę na egalitarne podejście do kategorii twórczości, traktując ją jako cechę latentną człowieka, mówiącą o jego możliwościach, a nie o rzeczywistych „dziełach”. Nęcka za twórczość (termin stosowany wymiennie z kreatywnością) uważa proces prowadzący do wytworzenia nowych, użytecznych i wartościowych przedmiotów (obiektów) i idei. Obcowanie z kulturą w dzieciństwie poszerza horyzont poznawczy człowieka i sprawia, że jego potencjał twórczy wzrasta, co z kolei przekłada się m.in. na otwartość poznawczą, akceptację, odwagę, aktywność, nonkonformizm.
Nie można pominąć faktu, że w procesie rozwoju dziecka kluczową rolę odgrywają dorośli. Zakładając, że dorosły jest dla dziecka przewodnikiem w poznawaniu świata, powinien on wspierać cztery fundamentalne kompetencje dziecka: odwagę, poczucie bezpieczeństwa, autonomię do działania i fantazję. Jeśli zależy nam na tworzeniu demokratycznego społeczeństwa jako dobra wspólnego, niezbędne jest rozwijanie takich cech jak otwartość, aktywność, krytyczne myślenie, odwaga czy nonkonformizm. Aby wykształcić takie społeczeństwo, konieczne jest uznanie dziecka za istotę zdolną do działania i myślenia oraz umożliwienie mu dorastania w poczuciu wolności samostanowienia o sobie i odpowiedzialności za siebie.
Kontynuując ten wątek, odnieśmy się jeszcze do Historii dzieciństwa. Wraz z nadejściem epoki nowożytnej pojawiają się dwie nowe myśli: przeświadczenie o ułomności dzieciństwa i poczucie moralnej odpowiedzialności dorosłego (rodzica, nauczyciela) za dziecko. Wraz z wprowadzeniem nauczania zorganizowanego, które w Europie było przejawem wielkiego umoralniania społeczeństwa przez katolickich i protestanckich reformatorów, rodzice zaczynają interesować się nauką swoich dzieci i śledzą ich postępy. Biorą za swoje potomstwo moralną odpowiedzialność, co wiązało się zazwyczaj ze stosowaniem autorytarnej dyscypliny, zarówno moralnej, jak i cielesnej. Podobnie było w szkołach. Ariés pisał: „Dzieje dyscypliny w szkołach od XIV do XVII wieku nasuwają dwie ważne obserwacje. Po pierwsze dyscyplina poniża ucznia: rózgi aplikowane wedle widzimisię nauczyciela i wzajemne szpiegowanie się uczniów zastąpiły dawne korporacyjne koleżeństwo, takie samo wśród szkolnych dzieci, jak wśród dorosłych […], w XV i XVI wieku kary cielesne upowszechniają się równocześnie z autorytarną, hierarchiczną i absolutystyczną koncepcją społeczeństwa”. To zjawisko doskonale obrazuje również film Michaela Haneke Biała wstążka (2009), którego akcja dzieje się w Niemczech przed wybuchem I wojny światowej, pokazujący okrucieństwo dzieci wychowanych w atmosferze nieustannego upokarzania, poddanych „moralnej naprawie”.
W nawiązaniu do tego na wystawie Detsky sen pojawi się również wątek czarnej pedagogiki. Termin ten pojawił się pod koniec lat 70. XX w. za sprawą książki Schwarze Pädagogik niemieckiej pisarki i pedagożki Kathariny Rutschky. Scharakteryzowała ona czarną pedagogikę jako „działania mające na celu złamanie wolnej woli dziecka i bezwarunkowe podporządkowanie jej rodzicom”. Pojęcie czarnej pedagogiki zostało rozwinięte i obszernie opisane przez szwajcarską psychoanalityk Alice Miler. W książce Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii zawarła ona pogląd, że pedagogika końca XIX i początku XX w. – przekładająca się na opresyjne, okrutne wychowanie, upokarzanie, przeświadczenie, że kary cielesne są zbawcze – w dużym stopniu wpłynęła na sukces totalitaryzmów II połowy XX w. Z podobną konstatacją spotykamy się u Theodora W. Adorno w książce Osobowość autorytarna, będącej efektem projektu badawczego prowadzonego zaraz po zakończeniu II wojny światowej, którego celem było wyjaśnienie rozprzestrzenienia się nazizmu w Europie. Twierdzenia, które znalazły się na słynnej skali F (fascism scale), w dużej mierze dotyczyły autorytarnego modelu wychowania, zakładającego oddziaływania siłowe, czyli de facto to, co Rutschky nazwała czarną pedagogiką. Zdaniem Adorno oraz pozostałych autorów publikacji przyczyny osobowości autorytarnej należy szukać w konserwatywnych metodach wychowawczych, do których należą m.in. surowa dyscyplina, warunkowa miłość czy kary cielesne.
Wystawa Detsky sen porusza problem czarnej pedagogiki, aby wskazać, że dzieciństwo nie jest wyłącznie rousseausowską idyllą i czasem beztroski, ale także zetknięciem się z praktykami instytucji edukacyjnych i nieustannym wpasowywaniem się w reguły społeczne – na tym bowiem opiera się ogół oddziaływań i procesów zwanych wychowaniem.
Agata Chinowska
Artyści: Julian Antonisz, Agata Borowa, Olaf Brzeski, Krisztina Erdei, Zofia Gramz, Aneta Grzeszykowska, Eva Kotátková, Tomasz Mróz, Ciprian Mureşan, Lucia Nimcová, Patrycja Orzechowska, Anna Panek, Laura Pawela, Yevgen Samborsky
Detsky sen
Kurator: Agata Chinowska
Otwarcie: 1 czerwca 2017 roku, godz. 18.00
Wystawa czynna do 17 sierpnia 2017 roku
Galeria Arsenał elektrownia w Białymstoku
