Maksymilian Gierymski. Dzieła, inspiracje, recepcja

Muzeum Narodowe w Krakowie przypomina twórczość Maksymiliana Gierymskiego (1846–1874), jednego z najbardziej znanych malarzy polskich XIX wieku, związanego z kolonią artystyczną w Monachium. Pretekstem wystawy stała się przypadająca w tym roku 140. rocznica śmierci artysty. Twórca, który zmarł młodo, zaledwie w wieku 28 lat, pozostawił dorobek inspirujący kolejne pokolenia artystów, dając początek pierwszej polskiej szkole pejzażowej.

Muzeum Narodowe w Krakowie pokazuje nie tylko dzieła Gierymskiego, ale także innych twórców z kręgu monachijskiego. Dlatego obok 55 obrazów olejnych, 55 prac na papierze tego artysty, zobaczymy też dzieła artystów polskich, niemieckich, francuskich oraz węgierskich:. m.in. Józefa Brandta, Adama Chmielowskiego, Józefa Chełmońskiego, Stanisława Witkiewicza, Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Władysława Maleckiego, Eduarda Schleicha st., Ludwiga Hartmanna i Mihalyiego Munkacsyiego.

Oprócz najbardziej znanych dzieł Maksymiliana Gierymskiego, takich jak Adiutant sztabowy, Konna kawalkada w brzezince, Obóz Cyganów I czy Patrol powstańców, pojawi się także ostatni obraz artysty Polowanie »par force« na jelenia ze zbiorów Kunsthalle w Kilonii oraz – długo uważana za zaginioną, a po raz pierwszy prezentowana w Polsce – Wiosna w małym miasteczku (z kolekcji prywatnej w Buenos Aires).

Ekspozycja w Muzeum Narodowym w Krakowie składa się z siedmiu części, z których każda sygnalizuje najważniejsze wątki w twórczości artysty. Będzie można zobaczyć więc prace młodzieńcze i dzieła o tematyce powstańczej. Poznamy pejzaże intymne, oddające złożony stosunek artysty do natury, określany mianem romantycznego realizmu. Zostaną pokazane tzw. kompozycje zopfowe [niem. der Zopf – warkocz, warkoczyk], czyli ukazane w rokokowych kostiumach sceny polowań, uwiecznianych przez Maksymiliana Gierymskiego na obrazach powstałych w latach 1871–1874, dzięki którym zdobywał zamówienia bogatej klienteli. Wejdziemy też w świat kolonii artystycznej działającej w Monachium w 2. połowie XIX wieku: Maksymilian Gierymski będzie pokazany w towarzystwie artystów, którzy tworzyli w tym czasie, których on inspirował i którzy jego inspirowali.

Osią wystawy jest nowatorskie podejście artysty do pejzażu. Sceny rodzajowe często były tylko pretekstem do obserwacji krajobrazu. Widać to już w malowanych przez niego powstańczych scenach: wypracował nowoczesną formułę minimalistycznego pejzażu, nieznaną dotąd w polskim malarstwie. Subtelne opracowanie kolorystyczne i świetlne tworzy nastrój obrazów. Postawa artysty wyrażała romantyczne przekonanie o szczególnej więzi łączącej człowieka z naturą.

Maksymilian Gierymski nie uciekał także od uwieczniania w swoich obrazach współczesnego życia mieszkańców miast i miasteczek, dzięki czemu jego twórczość nabiera reportażowego charakteru. Dbał o to, by w jego dziełach wyraźnie był określony czas, położenie geograficzne oraz warunki klimatyczne – zgodnie z przypisywaną mu maksymą, że na obrazie, jak na zegarze powinna być widoczna godzina. Był jednym z tych artystów, dla których punktem wyjścia przy pracy nad obrazem stała się fotografia jako ujęcie chwili konkretnej – jak pisał z Monachium w listach do rodziny, prosząc o zdjęcia przedstawiające polskie krajobrazy.

Twórczość Maksymiliana Gierymskiego była manifestacją dojrzałego realizmu w malarstwie polskim. Zapoczątkowała zmiany, jakie nastąpiły w postrzeganiu roli sztuki, zerwała z doktryną akademicką, podważyła przekonania o patriotycznych powinnościach polskiej sztuki. Zainspirowała całe pokolenie młodych twórców (jak Stanisław Witkiewicz) i krytyków (jak Antoni Sygietyński).

Dodatkową, wyodrębnioną część wystawy, tworzy Gabinet dzieł zaginionych. Zaprezentowano w nim multimedialne materiały przedstawiające wybór zaginionych dzieł Maksymiliana Gierymskiego, w tym obrazy utracone w czasie II wojny światowej, m.in.: Alarm w obozie powstańczym ze zbiorów przedwojennego Muzeum Śląskiego w Katowicach, Zima w małym miasteczku z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Wieczornica ukraińska ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Pochód ułanów z kolekcji prywatnej. Kolejną grupę tworzą dzieła o nieustalonym do tej pory miejscu przechowywania, m.in. obrazy Powrót pana Tadeusza, Czerkiesi pędzący do ataku, Pojedynek Tarły z Poniatowskim i Wypadek w podróży.

Przed wejściem na wystawę zwiedzający będą mieli możliwość zapoznania się z wynikami pierwszego etapu badań nad techniką i technologią malarską Maksymiliana Gierymskiego obejmującego dzieła artysty z polskich kolekcji muzealnych.