Współcześnie wciąż rośnie zainteresowanie fotografią dawną czy archiwalną. Skłania wielu do odkrywania własnych historii rodzinnych, dziejów regionu i szerszego kontekstu historycznego kraju. Dla badaczy jest także źródłem odkryć, szczególnie gdy zbiór jednego autora jest przez dziesiątki lat rozproszony, jak to jest w przypadku Stanisława Szalaya. Wystawa Krajobraz polski… ma na celu przypomnienie sylwetki i twórczości warszawskiego fotografa Stanisława Szalaya i jego zakładu działającego od końca XIX wieku do lat 20. XX wieku. W 33 powiększeniach ze szklanych diapozytywów zostały zaprezentowane fotografie pejzażu ziem polskich, architektury miejskiej i wiejskiej, typy etnograficzne i antropologiczne ludzi żyjących jeszcze przed I wojną światową.
Szklane diapozytywy w tamtym okresie służyły jako przeźrocza do ilustrowania wykładów i spotkań głównie o charakterze edukacyjnym. Część fotografii była po raz pierwszy pokazywana w 2014 roku w Bibliotece Polskiej w Paryżu, jednak w Polsce dopiero teraz będą miały swoją premierę po wielu latach od ich powstania. Diapozytywy te należą do rodzinnej kolekcji Witolda Zahorskiego. Wystawę w Gdańskiej Galerii Fotografii poszerzono o zbiór prac dotyczący w szczególności architektury Gdańska i okolic.
Prace badawcze nad prezentowanym fragmentem kolekcji wykazały, że wiele fotografii Szalaya funkcjonuje w domenie publicznej i w wydawnictwach drukowanych z przypisanym autorstwem innych fotografów. Wypływa z tego wniosek, iż zdjęcia te powstały jako wynik warsztatowej usługi atelier Szalaya, w którym fotograf wykonywał diapozytywy na zlecenie innych fotografów. Jest tak z pewnością w przypadku fotografii z 1906 roku autorstwa Mieczysława Karłowicza przedstawiającej pierwszego ratownika Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Górskiego Klimka Bachledę. Zdjęcia pochodzące z zakładu fotograficznego Stanisława Szalaya mogą się więc okazać zdjęciami wielu autorów, a prace nad opracowaniem zbioru odnalezionego w Rzymie około 2000 roku mogą wskazać zupełnie nową perspektywę badawczą na historię polskiej fotografii z początków XX wieku.
Tekst: kurator Mariola Balińska
Stanisław Szalay urodził się w 1867 r. (nie znamy dokładniejszych danych co do daty i miejsca urodzenia). Jego ojciec Adam brał udział w powstaniu listopadowym, następnie rodzina osiadła w Polsce. W 1896 r. ożenił się z Heleną Skłodowską (1866–1961), jedną z sióstr Marii Skłodowskiej-Curie. Niewiele wiemy o jego wykształceniu, ale z pewnością był przedsiębiorcą i gorącym propagatorem sztuki fotograficznej, a przy tym tłumaczem licznych książek na temat technik fotograficznych istniejących w tamtym okresie. Był właścicielem sklepu fotograficznego na ul. Marszałkowskiej 110 w Warszawie oraz zakładu na ul. Chmielnej, kolejne jego atelier znajdowało się na Al. Jerozolimskich 34. W 1898 r. wraz z Jadwigą Golcz założył spółkę Golcz-Szalay (funkcjonowała do 1905) zajmującą się handlem materiałami i przyborami do fotografii. W pierwszych latach XX w. prowadził przedsiębiorstwo fotograficzne i litograficzne na ul. Marszałkowskiej 110 pod szyldem Szalay Grünhauser (na początku współpracował bowiem z drukarzem, litografem i fotografem Edmundem Grünhauserem), które później funkcjonowało pod tym samym adresem, ale inną nazwą: Skład materiału i produktów fotograficznych – Stanisław Szalay.
Współpracował z fotograficznym pismem „Światło”. Równolegle interesował się książkami wydawanymi w różnych krajach europejskich. W 1899 r. przetłumaczył z niemieckiego Anleitung zur Photographie (Wstęp do fotografii) autorstwa Włocha Giuseppe Pizzighelli’ego, znanego badacza wyspecjalizowanego w procesie wywoływania zdjęć przy użyciu soli platynowej.
W 1901 r. wydał mały przewodnik Przepisy dla fotografów miłośników i zawodowych, w którym tak tłumaczył cel tej publikacji: „przedstawić wszystkim tym, którzy zajmują się fotografią liczne reguły, […] które mogłyby im ułatwić pracę pod kątem praktycznym”. Dodaje, że wybrał reguły, eksperymentowane przez siebie, lub zarekomendowane i rozwinięte przez ważnych profesjonalistów w Polsce lub zagranicą. Widać więc wyraźnie, że Szalay pragnął podzielić się z szerszą publicznością swoją wiedzą z dziedziny rozwoju fotografii europejskiej.
Artysta pełnił rozliczne funkcje społeczne, m.in. został jednym z założycieli, a potem asesorem Warszawskiego Towarzystwa Fotograficznego, przekształconego w 1907 r. w Polskie Towarzystwo Przyjaciół Fotografii. Był także członkiem protektorem Kasy Emerytalnej i Pomocy dla Fotografów – pierwszej organizacji zawodowej zrzeszającej członków tego zawodu. Współtworzył Komisję Fotograficzną przy Polskim Towarzystwie Chorograficznym. W styczniu 1904 r. Szalay dołączył do komitetu redakcyjnego pisma „Fotograf Warszawski”, które ukazywało się z małą przerwą w latach 1904–1914, ale jego działalność przerwał wybuch I wojny światowej. W piśmie tym Szalay opublikował kilka cykli artykułów, np. Fotografowanie przy sztucznym świetle czy Sposób pigmentowy. W 1904 r. wydał książkę Pierwsze zasady fotografii, a w roku następnym przetłumaczył z niemieckiego i wydał Podręcznik fotografii praktycznej. Przewodnik dla amatorów i zawodowców autorstwa Ernsta Vogla, syna słynnego fotochemika i fotografa Hermanna Wilhelma Vogla.
W 1912 r. artysta wziął udział w Warszawie w wystawie fotograficznej Krajobraz Polski, na której reprezentował siebie indywidualnie oraz prezentował działalność swego zakładu. Dwa lata później wydał książkę Jak fotografować? Wskazówki dla początkujących amatorów fotografii, wydanie to zostało wznowione trzykrotnie między 1914 a 1930 r. Stanisław Szalay zmarł w Warszawie 25 stycznia 1920 r. w wieku 52 lat. Został pochowany na Powązkach. Jego sklepy zostały zamknięte po kilku latach, a w 1932 r. rodzina przekazała jego archiwa do biblioteki przy Polskim Towarzystwie Przyjaciół Fotografii w Warszawie.
Fragment kolekcji zdjęć na szkle, prezentowany na obecnej wystawie, został odnaleziony w Rzymie na początku lat 2000. i zakupiony od nieznanej osoby w latach 60. Kolekcja zawiera 183 diapozytywy opatrzone firmowymi naklejkami. Prawdopodobnie Szalay miał zbiór ponad 25 000 klisz, ponumerowanych i dokładnie zatytułowanych, którym udało się przetrwać II wojnę światową i okres stalinowski. Większość z nich jest jednak w rozproszeniu. Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie posiada zaledwie około 20 zdjęć pochodzących z atelier Szalaya, inne znajdują się w Muzeum Narodowym w Kielcach oraz w prywatnych kolekcjach w kraju i zagranicą.
W swych fotografiach Szalay z pasją i miłością pokazuje nam różnorodność ziem polskich swojej epoki: wszechobecną naturę, pejzaże wiejskie niejednokrotnie ze zwierzętami, czyste i spokojne miasta, ale również i osoby niezmiernie nas wzruszające, bo 3 żyjące w warunkach skrajnej biedy i w większości świadome, że bez wątpienia chodziło o jedno jedyne zdjęcie ich życia.
Tekst: kurator Witold Zahorski
Krajobraz polski. Zakład fotograficzny Stanisława Szalaya
Od 24 września do 4 grudnia 2016 roku
Muzeum Narodowe w Gdańsku
