W kolekcji rysunku i grafiki Muzeum Narodowego w Gdańsku znajduje się cenny zespół dzieł niemieckich impresjonistów, które zostały zgromadzone przed wojną przez ówczesne władze Stadtmuseum. Jednym z najwybitniejszych niemieckich twórców końca XIX i początku XX wieku był – obok Maxa Slevogta i Lovisa Corintha, Max Liebermann, którego twórczość pomimo licznych odniesień do sztuki dawnej obrazuje wielki przewrót w sztukach wizualnych, jaki się dokonał w tym czasie.
Artysta urodził się w 1847 roku w Berlinie w rodzinie zamożnego żydowskiego przemysłowca Louisa Liebermanna, którego status materialny pozwolił jego synowi na niezależny rozwój i zgłębianie artystycznych pasji. Max Liebermann początkowo studiował filozofię na Uniwersytecie Berlińskim, jednocześnie pobierając lekcje u Carla Steffecka – cenionego malarza scen jeździeckich i polowań. W 1868 roku całkowicie się poświęcił studiom na Akademii Sztuk Pięknych w Weimarze, kształcił się także w pracowniach artystycznych w Düsseldorfie i Paryżu. W tym czasie, zafascynowany sztuką realistów i holenderskim malarstwem Złotego Wieku, tworzył realistyczne pejzaże, sceny rodzajowe i religijne o ciemnej, stłumionej kolorystyce. Niemal co roku do wybuchu pierwszej wojny światowej artysta odwiedzał Holandię, gdzie poszukiwał motywów twórczych i mógł studiować dzieła dawnych mistrzów.
W latach 1872–1878 mieszkał w Paryżu; tu się zetknął z malarstwem barbizończyków, wprowadził nowe wartości do swojego malarstwa, znacznie rozjaśniając paletę, akcentując rolę szkicowości, spontaniczności kreski i plamy barwnej. Od początku lat 90. XIX wieku Liebermann zaczął nabywać płótna francuskich impresjonistów, posiadł największy w Niemczech zespół obrazów Édouarda Maneta. W 1909 roku zamieszkał w Wannsee, w domu otoczonym ogrodem, który stał się jednym z najczęstszych motywów jego dzieł.
Liebermann jako przewodniczący Berlińskiej Secesji (w latach 1899–1911) i Pruskiej Akademii Sztuk Pięknych (w latach 1920 – 1932) był jednym z najbardziej wpływowych twórców tego czasu w Niemczech. W latach 30. XX wieku w związku z narastającą faszyzacją Niemiec i antysemityzmem sytuacja Libermanna zmieniła się diametralnie. W 1933 roku zrezygnował z urzędu przewodniczącego Pruskiej Akademii Sztuk, składając przy tym oświadczenie: „według mojego przekonania sztuka nie ma nic wspólnego z polityką ani z pochodzeniem, dlatego nie mogę dłużej należeć do Pruskiej Akademii Sztuk. (…) ponieważ mój punkt widzenia nie ma już dla niej znaczenia, rezygnuję z powierzonego mi honorowego przewodniczenia Akademii”. Artysta zmarł dwa lata później, w 1935 roku.
Impresjonizm niemiecki to kierunek w sztuce, który – podobnie jak we Francji – powstał jako reakcja na malarstwo akademickie końca XIX wieku. W odróżnieniu od dotychczasowego „oficjalnego” nurtu skupiał się na utrwaleniu przeżycia wewnętrznego i nastroju. Poza antyakademizmem charakteryzował się nieskrępowanym gestem artystycznym oraz tematyką oscylującą wokół życia miasta i ulicy, towarzystwa w barach i kafejkach, szeroko rozumianego pleneru. Artyści niemieccy tworzący w nowym nurcie byli skupieni wokół tzw. Berlińskiej Secesji – ugrupowania powstałego w 1898 roku. Na jej czele stanął Max Liebermann. Formacja ta nie miała żadnego sprecyzowanego programu, a głównym jej założeniem było zrzeszanie się i wystawianie swoich dzieł niezależnie od oficjalnych wystaw państwowych. Poza Maxem Liebermannem do najsłynniejszych jej członków należeli między innymi Lovis Corinth i Max Slevogt.
Od 1871 roku Liebermann zaczął wyjeżdżać do Holandii, co wywarło duży wpływ na jego osobowość artystyczną. Impresje z holenderskiego miasta możemy zobaczyć na dwóch rysunkach znajdujących się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku: Fragment ulicy nad kanałem rysowany czarną kredką oraz Ulica nad kanałem wykonana w technice pastelu. Ulica jest tu zaprezentowana w dwóch różnych ujęciach: szerszym, z widocznym sztafażem i fragmentem nabrzeża oraz węższym, bardziej stonowanym i kameralnym. Początkowo Liebermann rysował swoje pastele jako warianty kompozycyjne do powstających obrazów i dopiero na początku XX wieku zaczął tworzyć pastele z natury.
Także w rycinach artysta często powtarzał kompozycje swoich obrazów (Ławka ogrodowa, 1916), zawsze jednak starając się znaleźć odpowiedni dla grafiki styl i twórczą interpretację. Graficzna twórczość Liberemanna wpisuje się w toczącą się od lat 70. XIX wieku dyskusję na temat roli grafiki w odnowie współczesnej sztuki i dążenia do podnoszenia jej rangi, która w XIX stuleciu została zniesiona do poziomu wartości wyłącznie reprodukcyjnych. Liebermann skupił się na samym procesie tworzenia, eksperymentował i dążył do pełnego poznania całej specyfiki technicznych zawiłości. Matryca i zmiany, jakie były nań nanoszone, stały się obrazem twórczych i intelektualnych dociekań artysty. To, w czym najpełniej możemy dostrzec impresjonistyczne zacięcie artysty, to próba ukazania postaci w ruchu (Gra w polo, 1912; Dzielnica żydowska w Amsterdamie, po 1907), uchwycenie momentu w przestrzeni wypełnionej powietrzem i światłem. Prace, drukowane w mniejszym nakładzie, były kierowane do wytrawnego, wąskiego grona amatorów i kolekcjonerów.
Alicja Andrzejewska-Zając, Maja Mociewicz
Cykl Rewolucjoniści sztuki: Max Liebermann (1847–1935)
Kuratorki: Alicja Andrzejewska-Zając, Maja Mociewicz
Od 20 lipca do 13 października 2017 roku
Oddział Sztuki Dawnej, Muzeum Narodowe w Gdańsku
