Arcydzieła malarstwa portretowego – podobizny powstałe na zamówienie gdańszczan na przestrzeni dwóch stuleci największego rozkwitu gdańskiej sztuki.
Na wystawie pokazane zostaną dzieła Hansa Holbeina, Antona Möllera, Daniela Schultza i Andreasa Stecha. To wyjątkowa ekspozycja, która umożliwia stanąć twarzą w twarz z mieszkańcami dawnego Gdańska. Jaka była pozycja kobiety w gdańskim społeczeństwie? Jak wykorzystywano propagandowy potencjał portretu i czy dążenie do władzy mogło uświęcać środki? W jaki sposób malarze konkurowali ze sobą o intratne zamówienia? Wystawa pozwoli poznać gdańskie społeczeństwo w XVI i VXVII wieku, obowiązujące w nim normy, a także poglądy mieszkańców miasta na kwestie przyjaźni, szczerości oraz tajników własnej duszy.
Na wystawie Portret w Gdańsku w XVI i XVII wieku zostaną zaprezentowane podobizny mieszkańców nadbałtyckiej metropolii: kupców, duchownych, uczonych, członków władz miejskich i ich rodzin. Stanowią one perspektywę gdańskiego społeczeństwa – są odzwierciedlenie jego hierarchicznego podziału i obowiązujących w nim norm. Można je także postrzegać jako medium pozwalające na kreację osobistego mitu i manifestację postaw filozoficznych, z którymi się identyfikowano.
Ekspozycja będzie obejmować portrety powstałe na przestrzeni dwóch stuleci: od początku XVI do końca XVII, w tym obiekty malarstwa, rysunku, rzeźby, medalierstwa. Łącznie 150 portretów obecnych w tym czasie w mieście nad Motławą, a ukazujących gdańszczan oraz osób z Gdańskiem związanych. Wśród nich zostaną zaprezentowane obiekty wcześniej niepokazywane w Gdańsku oraz nieodnotowane we wcześniejszej literaturze przedmiotu.
Wystawę podzielono na dwie części: Publiczny wizerunek oraz Osobisty mit. Otwierać ją będą portrety wyznaczające początek nowożytnych dziejów tego gatunku w mieście. Wśród nich pokazany zostanie, po raz pierwszy w Polsce, portret gdańskiego kupca Heinricha Schwarzwaldta, namalowany około 1540 roku przez Hansa Holbeina, oraz powstały w warsztacie Lucasa Cranacha starszego portret Filipa Melanchtona, który znalazł się w Gdańsku prawdopodobnie już koło połowy XVI wieku. Pokazane w dalszej kolejności portrety duchownych luterańskich pozwolą prześledzić to, w jaki sposób w podobiznach zwolenników nauki Lutra i Melanchtona podjęto koncepcję portretu wypracowaną przez Lucasa Cranacha i jakim zmianom ulegała na przestrzeni czasu.
W części wystawy poświęconej wizerunkom przedstawicieli władz w Gdańsku zostanie przybliżone między innymi zagadnienie wizualnej propagandy polegającej zarówno na tworzeniu pozytywnego wizerunku własnego, jak i ośmieszaniu politycznych rywali.
Następnie pokazane zostaną wizerunki uczonych i myślicieli – tych działających współcześnie w Gdańsku, jak i autorytetów starożytności, na których powoływał się między innymi Jan Heweliusz na frontyspisach swoich dzieł.
Część wystawy, poświęconą oficjalnym wizerunkom gdańszczan, zamkną portrety małżonków – zgodnie z panującym wówczas przekonaniem, że małżeństwo jest instytucją o podstawowym dla społeczeństwa znaczeniu, a małżonkowie winni są godnie wypełniać przypisane im role.
W drugiej części wystawy, poświęconej ujawniającym się w gdańskich podobiznach wątkom osobistym, pokazane zostaną obiekty – miniatury portretowe i rysunki – powstałe z myślą o przekazaniu jako dar, dowód przyjaźni. Zaprezentowane zostaną także podobizny, w których portretowania manifestują przywiązanie do neostoicyzmu i wynikającej z niego postawy wobec pełnego niepewności i zagrożeń życia oraz wobec nieuchronnie zbliżającej się śmierci. W portretach gdańszczan ich osobiste deklaracje były często uwidocznione za pomocą czytelnego dla odbiorców gestu retorycznego. Retoryka odgrywała ważną rolę w programie nauczania gdańskiego Gimnazjum, a w życiu codziennym znajomość symboliki gestu znamionowała człowieka ogłady, znającego reguły postępowania obowiązującego elity. W pokazywanych w tej części wystawy portretach gdańszczanie wykorzystują mowę gestu, by podkreślić przymioty charakteru, zwłaszcza szczerość – cechę pożądaną w nowożytnym społeczeństwie, z jego przywiązaniem do gry pozorów i zakładania masek.
W gdańskich portretach ujawnia się także przywiązanie do tradycyjnej idei osobowości w duchu starożytnej genezy koncepcji czterech temperamentów. Szczególne miejsce w jej ramach zajmowało usposobienie melancholiczne; w XVII wieku melancholia oznaczała wyjątkowość osoby wybranej, obdarzonej specyficzną wrażliwością. W ten sposób ukazana została Konstancja von Holten Schumann w portrecie (D. Schultz, 1675), w którym nadto zawarta jest aluzja do imienia patrycjuszki. Z kolei w Autoportrecie Andreasa Stecha (ok. 1675) ujawnia się melancholia generosa artysty rozumiana jako źródło twórczego potencjału.
Wystawę zamknie grupa obiektów odnosząca się do kwestii teorii i praktyki w działalności malarza portrecisty w Gdańsku. Znajdzie tu miejsce rysunek Hansa Kriega Alegoria Sztuki, Wojny i Wieczności (1617), w którym – poprzez obecność autoportretu – określona została rola sztuki wobec przemijania i konfliktów. Z kolei w obrazie Alegoria Pychy Hermana Hana (ok. 1604) została zawarta ambiwalentna ocena portretu jako gatunku malarskiego w służbie próżności i pychy.
Portret w Gdańsku w XVI i XVII wieku
Wernisaż: 28 kwietnia 2018 roku, godz. 18.00
Wystawa potrwa do 30 lipca 2018 roku
Muzeum Narodowe w Gdańsku/Oddział Zielona Brama
kurator: dr Aleksandra Jaśniewicz
