Historia Grupy Krakowskiej, która skupiła kilkunastu studentów krakowskiej ASP, rozegrała się w 2. połowie lat 30. XX w. Geneza powstania i dzieje grupy odzwierciedlały problemy artystyczne, społeczne i polityczne trzeciej dekady XX w. Okres działalności przypadł na końcowy etap dwudziestolecia niepodległej ojczyzny, gdy presja wydarzeń politycznych rozgrywających się na arenie międzynarodowej, ścieranie się dwóch totalitaryzmów i światowy kryzys ekonomiczny zmieniły system wartości określający dotąd byt społeczeństwa.
Młodzi artyści, krytycznie nastawieni do akademickich metod nauczania, zainteresowani europejską awangardą, utożsamiali nowoczesną estetykę z ideą sztuki rewolucyjnej i misją radykalnej zmiany życia społecznego. Zaczynem konsolidowania się członków przyszłej Grupy Krakowskiej był konflikt, który nastąpił w połowie 1932 r. podczas organizowanej corocznie wystawy prac uczniów. Grafiki Leopolda Lewickiego, w których zilustrował on hasła propagandy komunistycznej, stały się powodem interwencji policji państwowej na terenie Akademii, zarekwirowania prac i aresztowania artysty. W tym samym czasie zaprzyjaźnieni z Lewickim studenci Stanisław Osostowicz i Franciszek Jaźwiecki niesubordynacją wobec poleceń Fryderyka Pautscha, profesora malarstwa i zarazem rektora uczelni, sprowokowali grono pedagogów Akademii do decyzji o zawieszeniu ich w prawach studenckich. W październiku 1932 r. trzej studenci zostali relegowani z uczelni.
Uzyskawszy wkrótce wsparcie krakowskiego Związku Polskich Artystów Plastyków, krytycznie nastawionego do pedagogów Akademii, zorganizowali w listopadzie 1932 r. wystawę swych prac w siedzibie związku. Ekspozycja zwróciła uwagę Leona Chwistka, nestora polskiej powojennej awangardy. Współpraca malarza z młodymi artystami zaowocowała kilkuletnią przyjaźnią młodzieży i jej patrona.
Faktyczne ukonstytuowanie się grupy nastąpiło dopiero w 1933 r. Dzięki wsparciu Leona Chwistka trzej zawieszeni w prawach artyści wraz z zaprzyjaźnionymi kolegami: Aleksandrem Blonderem, Maria Jaremą, Bertą Grünberg, Bolesławem Stawiński, Mojżeszem Schwanenfeldem, Jonaszem Sternem i Henrykiem Wicińskim, zaprezentowali swą twórczość w 1933 r. na wystawie we Lwowie, gdzie wystąpili pod nazwą Grupa Krakowska. Kolejne ekspozycje ich prac odbyły się w Krzemieńcu (1934) i Krakowie (1935). Pozwoliło to zaistnieć młodym adeptom sztuki na polskiej scenie artystycznej 2. połowy lat 30. XX w. i nawiązać współpracę z kręgiem ówczesnej polskiej awangardy, która – podobnie jak w całej Europie – znajdowała się w tym czasie w pewnej defensywie.
Członkowie grupy dojrzewali w okresie tzw. czerwonej dekady, charakteryzującej się intensywną infiltracją ideologii komunistycznej w różnych kręgach społeczeństwa, również w środowiskach artystycznych i literackich. Z tego powodu konflikt w Akademii, który zazwyczaj miał charakter tradycyjnego sporu pokoleń, zyskał wówczas szerszy kontekst, powiększony mianowicie o aspekt polityczny. Zaangażowanie społeczne młodych artystów integrowało ich, ale również dzieliło, a zmiany w składzie personalnym grupy, które były efektem zróżnicowanych postaw ideologicznych jej członków, pozwalają mówić raczej o środowisku „z kręgu Grupy Krakowskiej” niż o trwałym stowarzyszeniu zbudowanym na bazie wspólnego programu ideowego. Artystów łączyła zażyła przyjaźń i pasja twórcza, a także doskwierające im w życiu codziennym ubóstwo.
Artyści Grupy Krakowskiej stworzyli zróżnicowaną etnicznie grupę, w której znalazły się osoby pochodzenia polskiego, ukraińskiego i żydowskiego. Większość z nich wywodziła się z terenów Podola i Wołynia (będących wówczas w granicach państwa polskiego). Malarze zaczynali swą edukację od studiów krajobrazowych, które były nie tylko pokłosiem plenerów akademickich w Tatrach, lecz również utrwalanych w malarstwie pejzaży Kresów. Równolegle prowadzili indywidualne eksperymenty plastyczne nawiązujące do nowoczesnych nurtów sztuki lat 30., zarówno w rzeźbie, jak i malarstwie.
Uprawiali wielotorową, hybrydyczną twórczość, wykorzystując, obok eksperymentów formalnych w zakresie sztuki abstrakcyjnej, również przedstawienia figuratywne. Tematyka licznych prac wykonywanych w różnorodnych technikach graficznych potwierdzała wpływ zaangażowania politycznego artystów i ich wrażliwość na problemy społeczne, a realizacje były ujęte w konwencji ekspresjonistycznej, stylizatorskiej i figuratywno-abstrakcyjnej. Jako osobne zjawisko jawi się twórczość inspirowana sztuką dzieci oraz prymitywów, odzwierciedlająca fenomen Kresów, osobliwy klimat tamtejszych miasteczek i ich mieszkańców. Poza tym kilkoro z artystów, przede wszystkim Maria Jarema i Henryk Wiciński, zaangażowało się we współpracę z Teatrem Artystów Cricot w Krakowie, działającym w latach 1934–1939. Niestety, wiele prac z twórczego dorobku członków grupy uległo zniszczeniu lub zaginęło podczas II wojny światowej.
W 1937 r. Grupa Krakowska uległa rozproszeniu. Miejscem pobytu artystów w latach 1937–1939 był już nie tylko Kraków, lecz także Lwów, Czortków, Krzemieniec i Warszawa.
W 1937 r. Aleksander Sasza Blonder i Berta Grünberg wyjechali na stypendium do Paryża i pozostali tam na stałe. Kilku artystów nie przeżyło okupacji. Stanisław Osostowicz zginął w 1939 r. podczas bombardowania Warszawy, Henryk Wiciński zmarł w 1943 r. w Krakowie, Mojżesz Schwanenfeld został zamordowany przez gestapo w 1942 r. w Przemyślu. Franciszek Jaźwiecki wycieńczony pobytem w obozach koncentracyjnych zmarł w 1947 r.
Leopold Lewicki zamieszkał po wojnie we Lwowie, w Krakowie zaś pozostali: Maria Jarema, która zmarła tam po ciężkiej chorobie w 1958 r., oraz Adam Marczyński, który został wykładowcą w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jonasz Stern, osadzony w 1943 r. w getcie w Bełżcu, uciekł z miejsca rozstrzeliwania w lesie janowskim koło Lwowa i schronił się na terenie Węgier. Po powrocie do Krakowa pracował jako wykładowca w tamtejszej Akademii. Eugeniusz Waniek od 1946 r. był pedagogiem w krakowskiej uczelni i najdłużej żyjącym członkiem Grupy Krakowskiej, przeżył 103 lata.
Bolesław Stawiński zamieszkał w Bytomiu, wykładał w katowickiej filii ASP w Krakowie. Aleksander Winnicki-Radziewicz osiadł w Warszawie.
Pamięć o tradycji sztuki awangardowej z kręgu Grupy Krakowskiej odżyła w połowie lat 50., gdy współpraca Marii Jaremy, współzałożycielki przedwojennej grupy, i Tadeusza Kantora, artysty młodszej generacji, zaowocowała założeniem w 1956 r. w Krakowie Teatru Cricot 2, kontynuującego ideę Teatru Artystów Cricot, z którym w drugiej połowie lat 30. współpracowali artyści Grupy Krakowskiej. Dzięki zaangażowaniu Marii Jaremy i Jonasza Sterna, kolejnego członka dawnego ugrupowania, w 1957 r. powstała druga Grupa Krakowska zrzeszająca wybitnych przedstawicieli sztuki nowoczesnej w Polsce.
Na wystawie zaprezentowano niemal 300 prac z zakresu malarstwa, rzeźby, grafiki, rysunku i projektów kostiumów teatralnych.
Grupa Krakowska 1932–1937
Od 2 grudnia 2018 roku do 31 marca 2019 roku
Pawilon Czterech Kopuł Muzeum Sztuki Współczesnej
