Fotografia niepokorna, czyli o losach reportażu

Od jakiegoś czasu reportaż fotograficzny coraz pewniej zaznacza swoje miejsce w obszarze sztuki. Sygnałem rosnącego zainteresowania tą formułą fotografii jest wystawa Cztery razy świat w Muzeum Narodowym w Warszawie. Takich udanych inicjatyw, zarówno wystawienniczych, jak i wydawniczych czy edukacyjnych, było ostatnio więcej, by przypomnieć chociażby te najgłośniejsze i stołeczne, ekspozycję Świat Sławnego w Domu Spotkań z Historią, reedycję albumu Zofii Rydet Mały człowiek czy szereg inicjatyw Fundacji Archeologia Fotografii i Galerii Asymetria. W przypadku reportażu zalecana jest jednak daleko posunięta terminologiczna ostrożność, ten gatunek dziennikarski – zarówno w swojej fotograficznej, jak i literackiej odsłonie – dobrze czuje się na pograniczu działalności użytkowej i artystycznej. Niemal od początku odrywał się od prasowego kontekstu, zyskując ostatecznie status odrębnej poetyki, której zasadą jest brak zdecydowanych granic gatunkowych. Efektem tego procesu autonomizacji jest sytuacja, kiedy miejscem reportażu bywały nie tylko łamy gazet, ale także książki, autorskie albumy fotograficzne oraz galerie.

O ile dawniej był to niemal wyłącznie znak nobilitacji, o tyle dzisiaj jest to raczej symptom ostatecznego schyłku drukowanej prasy – a idąc dalej, schyłku profesjonalnego dziennikarstwa, które powoli zastępuje tzw. dziennikarstwo obywatelskie, opłacalne dla wydawców i medialnie skuteczne, szczególnie w lokalnych redakcjach. Definicja – i tożsamość – reportażu staje się więc tym bardziej wątpliwa, ponieważ komunikacja z odbiorcą odbywa się na zupełnie innych zasadach. Grupa kupujących książki i odwiedzających galerie – na przykład kolejne książki wydawnictwa Czarne czy śledząca inicjatywy kolektywu Sputnik Photos, a nawet popularne odsłony World Press Photo – jest zdecydowanie mniejsza niż ta, która odwiedza poczytne portale internetowe, a większość informacji czerpie z serwisów telewizyjnych. Kilka dekad temu materiał wizualny był o wiele bardziej uniwersalny, o czym świadczy szeroki odbiór magazynów ilustrowanych, takich jak amerykański „Life” czy polski „Świat”, projektowanych tak, by mogły być atrakcyjne „dla wszystkich”. Reportaż w tradycyjnym rozumieniu staje się zatem elitarny, co zaprzecza jego pierwotnej misji i plasuje go w odmiennym kontekście społecznym.

Z tamtych jednak czasów, kiedy prasa była lekturą obowiązkową, a reporter człowiekiem odpowiedzialnym za poszerzanie horyzontów rzesz czytelników, pochodzą najlepsze dokonania polskiego reportażu, którymi dzisiaj interesują się – i do których aspirują – wyedukowani artystycznie odbiorcy. Fotografia reportażowa jest zatem odkrywana poprzez penetrowanie kolejnych archiwów oraz reinterpretowana, ponieważ w znanym, uporządkowanym już materiale dostrzec można coraz to nowe aspekty, w zależności od aktualnego trendu badawczego i potrzeb estetycznych. Przyswajanie historii reportażu jest zatem częścią szerszego procesu zachodzącego w obszarze fotografii, w ramach którego zdjęcia o charakterze dokumentalnym, użytkowym mogą stać się obiektami o potencjale artystycznym.. Stają się także atrakcyjnym materiałem dla artystów oraz bardziej kreatywnych teoretyków, co widać w wielu realizacjach opartych na materiale archiwalnym, jak chociażby tych tworzonych w ramach projektu Żywe Archiwa zainicjowanego przez Fundację Archeologia Fotografii. Proces ten potwierdza również, że fotografia – silnie zakotwiczona w rzeczywistości, zarówno pod względem ontycznym, jak i jako jej reprezentacja – może być doskonałym ready made.

Początków pogłębienia refleksji nad reportażem, zarówno u samych reporterów, jak i komentatorów ich poczynań, w Polsce należy szukać w okresie odwilży. Charakterystycznym rysem rozważań tego czasu było zbliżenie tego gatunku do sztuki, czy to sztuk wizualnych, czy też literatury. Korzenie ciągnącej się do dziś dyskusji o literackości reportażu, jego „fikcyjności”, którą prowokuje szczególnie twórczość Ryszarda Kapuścińskiego, ma swoje źródło w tym właśnie okresie, kiedy taka „literacka” jego formuła została właściwie usankcjonowana. Wówczas też tryumfy święciła nieco dzisiaj zapomniana koncepcja artystycznego reportażu, lansowana przez krytyków fotografii, z Alfredem Ligockim na czele.