Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej Sejm uchwalił 2 kwietnia 1997 roku, a 25 maja przeprowadzono referendum konstytucyjne, w którym 6,3 mln. głosujących opowiedziało się za konstytucją, przy 5,5 mln. głosów przeciwnych.
Znaczną część postanowień dotyczących kompetencji prezydenta zamieszczono w V rozdziale ustawy zasadniczej. Prezydent jest „najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej”, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji (czemu służy możliwość odsyłania uchwalanych przez izby ustaw i umów międzynarodowych do Trybunału Konstytucyjnego).
Prezydentem może zostać wybrany w wyborach powszechnych obywatel polski, mający ukończone 35 lat, zgłoszony przez co najmniej 100 000 wyborców. Wybory zarządza marszałek Sejmu w terminie nie wcześniejszym jak 100 dni i nie późniejszym jak 75 dni przed upływem kadencji aktualnego prezydenta. Kadencja trwa 5 lat, reelekcja możliwa jest tylko raz. Skrócenie kadencji prezydenckiej następuje w wypadku śmierci głowy państwa, zrzeczenia się urzędu bądź niemożności jego sprawowania (co orzeka większością 2/3 ustawowej liczby głosów Zgromadzenie Narodowe), względnie złożenia z urzędu decyzją Trybunału Stanu. W takich przypadkach obowiązki prezydenta wykonuje marszałek sejmu.
Kompetencje prezydenta można podzielić na wynikające z faktu bycia głową państwa, kompetencje względem parlamentu, względem Rady Ministrów, względem władzy sądowniczej i pozostałe, nie wchodzące w skład żadnej z tych kategorii.
Jako głowa państwa prezydent posiada kompetencje tradycyjnie przysługujące prezydentom, takie jak mianowanie i odwoływanie przedstawicieli Polski za granicą, przyjmowanie listów uwierzytelniających i ratyfikowanie w porozumieniu z parlamentem umów międzynarodowych. W odróżnieniu od Małej Konstytucji, prezydent utracił wpływ na obsadę ministerstw spraw zagranicznych i obrony narodowej i winien w zakresie polityki zagranicznej i obronnej współdziałać z właściwymi ministrami, choć nadal sprawuje zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. W tym ostatnim zakresie ma prawo do mianowania i zwalniania szefa sztabu generalnego, a na czas wojny naczelnego dowódcy oraz – na wniosek ministra obrony narodowej – dowódców rodzajów sił zbrojnych i dowódców okręgów wojskowych. W razie zagrożenia państwa prezydent ogłasza mobilizację. Z innych klasycznych uprawnień głowy państwa, prezydentowi przysługuje stosowanie prawa łaski, nadawanie obywatelstwa polskiego, orderów i odznaczeń, zwracanie się z orędziami do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego.
Na kompetencje prezydenta w odniesieniu do parlamentu składają się: zarządzanie wyborów parlamentarnych, zwoływanie pierwszych po wyborach sesji Sejmu i Senatu oraz podejmowanie decyzji w sprawie skrócenia kadencji parlamentu. Ta ostatnia ewentualność może nastąpić wskutek niemożności utworzenia rządu, bądź w przypadku nie uchwalenia przez Sejm budżetu państwa w ciągu 4 miesięcy od złożenia przez rząd jego projektu. Dzięki konstytucyjnym kompetencjom prezydent może wpływać w istotny sposób na proces legislacyjny. Jest on wyposażony nie tylko w prawo inicjatywy ustawodawczej, lecz także w możliwość wetowania ustawy parlamentu poprzez odmowę jej podpisania w terminie 21 dni, względnie zaskarżenie do Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku złożenia weta, Sejm może je odrzucić większością 3/5 głosów. W takiej sytuacji prezydent musi podpisać ustawę w terminie 7 dni i nie ma prawa wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego. Do tej samej kategorii kompetencji zaliczyć należy przysługujące prezydentowi wyłączne prawo zgłaszania kandydata na urząd prezesa Narodowego Banku Polskiego (ale wybiera go Sejm) oraz ogłaszanie referendum (za zgodą Senatu).
Kompetencje prezydenta względem premiera i Rady Ministrów dotyczą trybu powoływania rządu oraz możliwości wpływania na jego działania. W tym pierwszym zakresie prezydent posiada prawo desygnowania premiera i po sformowaniu rządu powołania – na wniosek premiera – ministrów. W przypadku, gdy rząd nie uzyska wotum zaufania Sejmu wyrażonego bezwzględną większością głosów, inicjatywa przechodzi do Sejmu, który w ciągu 14 dni winien bezwzględną większością głosów wyłonić Prezesa Rady Ministrów i członków rządu. Gdy to się nie uda, inicjatywa wraca do prezydenta, z tym jednak, iż do uzyskania wotum zaufania potrzebna jest już tylko zwykła większość głosów. Gdyby i ten wariant nie doprowadził do utworzenia rządu, prezydent jest zobowiązany do skrócenia kadencji Sejmu. Jeśli idzie o odwoływanie rządu, to kompetencja taka przysługuje wyłącznie Sejmowi, a prezydent jedynie przyjmuje dymisję (może jej nie przyjąć tylko wtedy, gdy wynika ona ze złożenia rezygnacji z funkcji przez premiera). Wpływanie na tok prac rządu odbywać się może poprzez możliwość zwoływania przez prezydenta posiedzeń Rady Gabinetowej, czyli rządu obradującego pod przewodnictwem prezydenta. Aby uniknąć potencjalnych niejasności w podziale kompetencji między premierem i prezydentem, Radzie Gabinetowej nie przysługuje prawo podejmowanie decyzji. W praktyce oznacza to, że jej zwołanie służy zasygnalizowaniu przez prezydenta spraw szczególnej wagi i jego poglądu na ich rozwiązanie.
Kompetencje prezydenta względem władzy sądowniczej ogranicza zasada niezawisłości sądów. Prezydent powołuje sędziów wszystkich sądów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA, wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Zaznaczmy, że prezydent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za naruszenie konstytucji lub ustawy jedynie przed Trybunał Stanu, który wyłaniany jest przez Sejm i obraduje pod przewodnictwem pierwszego prezesa Sądu Najwyższego. Postanowienie o postawieniu prezydenta przed Trybunał Stanu musi zapaść większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, na wniosek co najmniej 140 członków tego ciała.
Pozostałe kompetencje prezydenta są bardzo zróżnicowane i obejmują takie kwestie jak nominacje na urzędy czy polecenie opublikowania ustawy w Dzienniku Ustaw. Akta urzędowe prezydenta dla swej ważności wymagają kontrasygnaty premiera, ale artykuł 144 ustęp 3 konstytucji zna aż 30 wyjątków od tej zasady.
Jak widać z powyższego przeglądu kompetencji prezydenta, charakterystyczny dla III Rzeczpospolitej model ustrojowy jest hybrydą pomiędzy klasycznym modelem parlamentarno-gabinetowym, w którym wybierany przez parlament prezydent jest przede wszystkim reprezentantem państwa, a modelem prezydencko-parlamentarnym (V Republika we Francji), w którym wprawdzie współistnieją urzędy prezydenta i premiera, ale wybierany w głosowaniu powszechnym prezydent ma bardzo silną pozycję. Kompetencje prezydenta Polski nie są tak szerokie jak jego francuskiego odpowiednika, tym nie mniej fakt wyboru w głosowaniu powszechnym uzasadnia rozszerzenie jego kompetencji poza standard charakterystyczny dla systemów parlamentarno-gabinetowych. Takie usytuowanie pozwala prezydentowi RP odgrywać rolę arbitra w sporach politycznych, zachowując jednocześnie konieczny w takich sytuacjach dystans. Jak to już często w historii ustrojów bywało, o przyszłym kształcie prezydentury zadecyduje praktyka jej sprawowania przez obecną i przyszłe głowy państwa.
Artykuł 144 ustęp 3 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku precyzuje akty urzędowe prezydenta, które nie wymagają kontrasygnaty premiera. Są to:
- zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu
- zwoływanie pierwszego posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu
- skracanie kadencji Sejmu w przypadkach określonych w Konstytucji
- inicjatywa ustawodawcza
- zarządzanie referendum ogólnokrajowego
- podpisywanie i odmowa podpisania ustawy
- zarządzenie ogłoszenia ustawy oraz umowy międzynarodowej w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
- zwracanie się z orędziem do Sejmu, do Senatu lub do Zgromadzenia Narodowego
- wniosek do Trybunału Konstytucyjnego
- wniosek o przeprowadzenie kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli
- desygnowanie i powoływanie Prezesa Rady Ministrów
- przyjmowanie dymisji Rady Ministrów i powierzanie jej tymczasowego pełnienia obowiązków
- wniosek do Sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu członka Rady Ministrów
- odwoływanie ministra, któremu Sejm nie wyraził wotum nieufności
- zwoływanie Rady Gabinetowej
- nadawanie orderów i odznaczeń
- powoływanie sędziów
- stosowanie prawa łaski
- nadawanie obywatelstwa polskiego i wyrażanie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego
- powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
- powoływanie Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego
- powoływanie Prezesa Naczelnego Trybunału Administracyjnego
- powoływanie prezesów Sądu Najwyższego oraz wiceprezesów Naczelnego Trybunału Administracyjnego
- wniosek do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego
- powoływanie członków Rady Polityki Pieniężnej
- powoływanie i odwoływanie członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego
- powoływanie członków Krajowej Rady Radiofornii i Telewizji
- nadawanie statutu Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej oraz powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej
- wydawanie zarządzeń na zasadach określonych w art. 93 Konstytucji*
- zrzeczenie się urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej
*Chodzi tu zarządzenia wewnętrzne obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenia te mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy, nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli i osób prawnych oraz podlegają kontroli co do zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.
