Pozbawienie wolności w latach późnego Peerelu kojarzy się przede wszystkim z doświadczeniem internowania w okresie stanu wojennego (10 tysięcy osób). Jednak miało ono wówczas też inny wymiar, mniej obecny w społecznej świadomości — pobytu w „normalnym” zakładzie karnym w roli więźnia.
Doświadczenie to było od 13 grudnia 1981 do jesieni 1986 udziałem ponad 5 tysięcy osób — tymczasowo aresztowanych, z czego ponad 2 tysiące skazano. Trzy kolejne amnestie — w 1983, 1984 i 1986 — zmieniały składy uwięzionych; po dwóch pierwszych aresztowano znowu (czasem te same osoby) — co zostało umożliwione przez wpisanie sporej części restrykcji prawnych z okresu stanu wojennego do kodeksu karnego;po ostatniej zaczęła się finalna „odwilż”.
Status więźnia politycznego wówczas formalnie nie istniał. Osoby aresztowane za działalność polityczną traktowane były często tak samo jak więźniowie kryminalni: przetrzymywane w podobnych warunkach, czasem także — w charakterze dodatkowej represji — wspólnie z kryminalnymi.
I właśnie zetknięcie z więźniami kryminalnymi — w różnych wymiarach— stanowi motyw przewodni zebranych tekstów. Świat kryminalnych jest przedmiotem opisu obserwatorów rzuconych weń przemocą, ale jednak — jedynych w swoim rodzaju. I choć dziś już spojrzenie z perspektywy tego rodzaju „zewnętrznych” obserwatorów nie wydaje się możliwe, to świat, do którego dane im było zajrzeć, zapewne zasadniczo się nie zmienił.
Specyfika przeżyć osób, które znalazły się w sytuacji więźniów politycznych, od samego początku budziła zainteresowanie, ale i niepokój, gdyż — inaczej niż w przypadku internowanych, też z racji ściślejszej izolacji — informacje dotyczące losów „politycznych” nie tak łatwo wydostawały się poza mury więzień.
Wiosną 1984 zespół podziemnej „Karty” rozpoczął nagrywanie relacji osób wychodzących z więzień. Nagrywanie trwało ponad dwa lata. Okazało się procesem żmudnym i często jałowym — zapisywane „po wyjściu” opowieści na ogół zatrzymywały się na powierzchni doświadczenia, słabo wnikając w jego istotę. Ostatecznie zebrano około 30 relacji, spośród nich14 weszło do książki Polityczni, którą w 1988 roku wydał podziemny „Przedświt”.
W trakcie pracy nad tą książką — w marcu 1985 — aresztowany został redaktor naczelny „Karty”. Gdy kierujący zespołem przygotowującym teksty byłych uwięzionych sam znalazł się w sytuacji więźnia — świadom trudności z późniejszym odtwarzaniem życia w celi — zaczął zapisywać je na gorąco, codziennie, w cotygodniowych listach do żony. W ten sposób powstał rodzaj dziennika. Epizod. Dziennik zamknięcia, będący zapisem 6,5-miesięcznego pobytu Zbigniewa Gluzy na Rakowieckiej, został wydany przez „Przedświt” w 1988 roku.
Zarówno relacja Jerzego Geresza, jak i większość krótkich tekstów zebranych w części Rekonesans, pochodzi z książki Polityczni. Wyjątek stanowi opowieść Wojciecha W. Wiśniewskiego — zaczerpnięta z książki „Solidarność” — kruszenie muru (Kraków 2000). Z kolei relacja Zbigniewa Gluzy (wybór z codziennych zapisków z 1,5-miesięcznego pobytu w jednej celi) — jest częścią Epizodu.
Rozszerzona i zmieniona wersja książki Polityczni została opublikowana przez Ośrodek KARTA w ramach nowej serii wydawniczej „Tematy Karty”.
****
Zapraszamy do lektury:
