Krótki wykład z neurologii: ludzka pamięć to wynik reakcji chemicznych zachodzących w komórkach nerwowych. Na tej biochemicznej matrycy odciska się całość doświadczeń zewnętrznych i wewnętrznych człowieka. Koniec wykładu. O tym jak mroczna jest to chemia opowiada Wiesław Myśliwski w Ostatnim rozdaniu. Główny bohater powieści, pochylony nad notesem, w którym przez całe życie zapisywał imiona, nazwiska, adresy i numery telefonów, stara się z tych informacji odczytać, jakie było to jego życie. Jest to wysiłek bezowocny – pamięć jest niewdzięczna, nie współpracuje. Obsesyjne powtarzanie nazwisk – od A do Z, od Z do A i na wyrywki, zmienia je coraz bardziej w puste słowa i nic nie znaczące martwe znaki. Jak w Powiększeniu Antonioniego, w którym bohater stara się znaleźć dowód domniemanej zbrodni, powiększa coraz bardziej obraz zapisany na kliszy fotograficznej, żeby ostatecznie dotrzeć do granicy ludzkiego poznania – zamiast dowodu otrzymuje niewyraźną plamę z ziarna błony fotograficznej. Tajemnica nie pozwala się odkryć.
Bohater Myśliwskiego równie bezskutecznie stara się odszyfrować swoje życie z zapisów w notesie. Ostatnie rozdanie to polifonia głosów, opowieści o ludziach, o przypadkowych spotkaniach, niemalże mimochodem zawiązywanych i kończonych znajomościach. O rozejściach, odejściach i dramatycznych rozstaniach. Z tego tworzywa – niekończącego się potoku opowieści, Myśliwski chce skonstruować historię totalną, uniwersalny zapis życia człowieka. To oczywiście nie może się udać. Meandrująca narracja wskazuje jedynie, że wszystko dzieje się od spotkania do spotkania, od przypadku do przypadku, jedyną prawidłowością jest koniec, zamknięcie, zerwanie. I w ten sposób notes bohatera zamienia się w indeks martwych dusz. Tak jak wojny owocują swoimi bezimiennymi żołnierzami, tak prozaiczne życie człowieka obrasta w imiona, które straciły właścicieli i puste twarze z przeszłości.
Trudno się nie zgodzić ze stwierdzeniem, że najnowsza powieść Myśliwskiego to dzieło wybitne. Jest to bowiem powieść przepięknie mroczna, tajemnicza i niepokojąca. Chwyta za gardło. Co do jednego muszę się jednak z autorem nie zgodzić. Kiedy w jednym z wywiadów mówi o czasie, twierdzi, że nie ma nic poza przeszłością. Otóż przeciwnie – nie ma nic poza teraźniejszością. Tak fetyszyzowane przez autora wspomnienia, nie są bowiem niczym innym, jak aktualną równowagą (bądź zaburzeniem tej równowagi) w chemii naszego mózgu. Każde nasze wspomnienie powstaje tu i teraz – na bieżąco wynika z aktualnego stanu naszych połączeń nerwowych i reakcji chemicznych. I nie kieruję się tutaj jedynie naukową małostkowością. To spostrzeżenie jest dla mnie kwintesencją książki Myśliwskiego. Zagłębiając się w nasze wspomnienia, dokonujemy bowiem bardzo skomplikowanej, inwazyjnej operacji na naszym mózgu. Na żywo tworzymy treść naszych wspomnień. Nie ma więc obiektywnej prawdy pamięci. Tożsamość człowieka jest wynikiem nieświadomej konfabulacji. Są tylko urywki faktów, miliony niewiele znaczących danych w naszym mózgu (jak w notesie bohatera), na których każdorazowo dokonujemy aktu analizy i interpretacji. A często nadinterpretacji. Z tej nadinterpretacji tworzymy swoją pamięć.
Powieść Myśliwskiego jest więc historią o braku możliwości pamiętania. Pomimo, że w swojej formie jest to utwór bardzo melancholijny i poetycki prawie, dla mnie jest traktatem o biologiczności człowieka. O społecznej fizjologii. A także o wydzielinach mózgu, jakimi są wspomnienia. Mózg przetrawia doświadczenia i produkuje jady, kwasy, toksyny zatruwające nasze tu i teraz. Chce się więc ich pozbyć i pozbywa, stąd nieustająca potrzeba opowiadania, zapisywania, dzielenia się wspomnieniami.
Dla bohaterów Myśliwskiego snucie wspomnień to rytuał. Powinien to być rytuał oczyszczający, uzdrawiający, ale taki nie jest. Bohater Ostatniego rozdania w trakcie swojej opowieści odkrywa bowiem mechanikę pamięci, zagląda pod treść wspomnień i zaczyna dostrzegać ich złudność. Przeglądając notes widzi, że jego wspomnienia ciągle się zmieniają. Kiedy przygląda się znaczkom przy nazwiskach przeznaczonych do wykreślenia lub pozostawienia, kłoci się sam ze sobą. Dlaczego tę osobę wcześniej postanowił usunąć, dlaczego inną chciał pozostawić? I tak w kółko. Wydawałoby się, że trwały i niezmienny (bo fizycznie istniejący na kartkach notesu) zapis wspomnień, powinien być czymś skończonym i ostatecznym. A nie jest.
Obsesyjnie powtarzany rytuał wspominania dekonstruuje wspomnienia. Twarze, imiona, zdarzenia z przeszłości stają się obce, nieprawdziwe, niemożliwe wręcz. To tak jak w dziecięcej zabawie w powtarzanie w kółko jednego słowa:
masłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłomasłoma
Nagle jedno słowo staje się innym, a po pewnym czasie w ogóle traci swoje znaczenie. Pozostaje pusty dźwięk, wręcz obcy i nie możemy uwierzyć, że akurat to słowo znaczy, to co znaczy i w ogóle dlaczego? Nieroztropność w powtarzaniu, w zagłębianiu się w znaczenie, analizowaniu i dzieleniu włosa na czworo, może wyprać ze znaczenia każde pojęcie i ideę: jabłko, parking, miłość czy śmierć.
I znowu jak u Antonioniego. Przy próbach przeniknięcia rzeczywistości umysł musi rozbić się o barierę fizycznej strony tej rzeczywistości. Zdjęcie to tylko plamy na kliszy fotograficznej, słowa to umowne dźwięki, wspomnienia to reakcje chemiczne, a nasze życie składa się z sumy funkcji naszych komórek.
Smutno Panie Wiesławie.
