Wołyń Józefa Czechowicza

Ale bodaj najpiękniejszy tekst prozatorsko-liryczny, jaki zawdzięczamy zanurzeniu się Czechowicza w żywioły Wołynia, to opowiadanie Wody niebios i ziemi, ogłoszone właśnie w tygodniku „Wołyń”^[11]. Niepowtarzalny nastrój tej opowiastki niech zostanie przybliżony przez drobny cytat: „Łodzie kołysały się lekko, płynąc po krętej Łudze. Brzegi rzeki (…) piętrzyły się ku niebu wałami przedhistorycznego grodziszcza lub kryły się w suchym gąszczu trzcin” (PZ 4, 108).

Przejdźmy wreszcie do zagadnienia według mnie najważniejszego: do obrazów Wołynia zawartych w najcenniejszej części spuścizny Czechowicza – w jego poezji.

Pierwsze zdziwienie: wierszy podejmujących w mniejszym lub większym stopniu tematykę związaną z hasłem „Wołyń” jest naprawdę dużo. Co ciekawsze, poeta właściwie do końca drogi twórczej potrącał tę „złotą strunę”^[12], przenosząc się w swych utworach do krainy nad Bugiem, Ługą, Horyniem, Styrem, Stochodem… A tak żegnał umiłowany Wołyń w wierszu z ostatniego tomu poetyckiego – nuty człowieczej (1939):

 westchnienie

 

 

którem nieraz w księżyca pobiałach przemierzał

urocze miasteczko

włodzimierzu

 

pod perłowym stepem nieba

kiedy noc majowa

ogrom cerkwi płynął w drzewach

gwiazdy stały w rowach

parowozy gdzieś za stacją

oddychały długo

powiew niósł to i akacją

pachniało nad rzeczką

nad ługą

cień dzwonnicy na ogrodzie

wskazał krzak słowiczy

wołynieje coraz słodziej

pianie okolicy

 

o miasteczko

(PZ 1, 264; 2, 196)

Wiele wierszy poświęconych Wołyniowi odsyła do owego „uroczego miasteczka”, czyli Włodzimierza, ale oczywiście częściej mamy do czynienia z ewokacją krajobrazu czy wręcz nastroju kresowego, nieodmiennie kierującego naszą uwagę na tamtą krainę. Naturalnie istotną podpowiedzią wywołującą „wołyńskie” skojarzenia są daty powstania czy publikacji poszczególnych wierszy^[13], a także mniej czy bardziej wyraziste motywy i frazy, które nasuwają obrazy związane z tamtymi stronami: „chaty pachnące stepem” (daleko), „wędrowcem w stepie człapie zapóźniony wieczór” (jednakowo) czy wszędobylskie „siano” (np. w wierszu Na wsi) lub „kresy” (przez kresy). Nie wolno też naturalnie pominąć lata na wołyniu czy przejmującego fragmentu autoportretu, którego użyłem jako motta tego szkicu:

wołyń

jak tam kipiałem

wesoły

ciężko i gęsto rosnąc

w miasteczku o cerkwie białe

grzmiała moja majowa wiosna

(PZ 1, 127)

Dodajmy, że debiutancki tom wierszy Kamień, który ukazał się w Lublinie w lipcu 1927 roku, poeta przygotowywał i zamierzał drukować we Włodzimierzu Wołyńskim^[14].

Proponuję przyjrzeć się bliżej choć dwóm „wołyńskim” wierszom: latu na wołyniu (PZ 1, 106; 2, 123) i przez kresy (PZ 1, 174; 2, 153-155). W pierwszym wybranym przeze mnie utworze Czechowicz wprost odwołuje się do tej krainy, w drugim zaś kreśli obraz przywodzący na myśl Wołyń, choć bez podawania jego nazwy. Zacznijmy od lata na wołyniu:

łąka huśtawka

sznury pogody chrzęszczą

rozwiewa się nieba kaftan

w rozkołysaniach

kołyszą się gałęzie pachnące szczęściem

tryumfowania

 

od chmur dalekich do suchych skał

młot słońca połysk

moich stóp chwała

tratuje wołyń

unosimy się falisty dym

to słoneczna głowa i ja

opadamy jak zgaszony wybuch

krąży fosforyczny rym

napowietrzną rybą

 

z rozkoszą gwiżdżę w czerwcowy czad

skaczę kołuję tętnię

25 lat

nagiego ciała ogień

ręce ptakami w niebie

wiatrem nad trawą nogi

to pięknie

 

to pięknie słuchaj

gdy karminowy grzebień

południa żłobi upał

gdy lazurowym koniem do nas

przyfruwa z gorącej przestrzeni

asonans

ukochanej ziemi

 

hej

Wiersz ukazał się w tomie ballada z tamtej strony (Warszawa 1932, ss. 18-19). Zachował się rękopis utworu, który dziś przechowywany jest w Muzeum Literackim im. Józefa Czechowicza w Lublinie^[15].

Wiersz – wyznanie miłości, wiersz – ekstaza, wiersz – ewokacja szczęścia… Epitety można mnożyć, ale i tak nie wyczerpiemy ani skondensowanej zmysłowości i symboliki liryku, ani niezwykłej dynamiki poetyckich zdarzeń-objawień. Poszukajmy na początek osoby, która mówi i tym samym demiurgicznie stwarza świat czerwcowego Wołynia. Do dziewiątego wersu wiersza oglądamy jedynie przemykające obrazy letniej pogody, panującej na niebie i ziemi. Zwróćmy uwagę na szczególnie ciekawą metaforę: „rozwiewa się nieba kaftan”, która wprowadza element wyrazistej antropomorfizacji. W ten sposób objawia się nam pierwszy z bohaterów lata…: wołyńskie niebo oglądane z rozkołysanej niczym huśtawka łąki. Po kolejnej antropomorfizacji (w drugiej strofoidzie: „młot słońca”) ujawnia się wreszcie podmiot mówiący: „moich stóp chwała / tratuje wołyń”. W tańcu po niebie i łące objawiają się obaj partnerzy: „słoneczna głowa i ja”, czemu towarzyszy tajemniczy „produkt uboczny” szalonego, ekstatycznego tańca – „fosforyczny rym”… Co on tu robi, dowiemy się dopiero pod sam koniec wiersza, gdy padnie gorące wyznanie, gdy:

przyfruwa z gorącej przestrzeni

asonans

ukochanej ziemi

Tak oto ze szczęściem młodego, dwudziestopięcioletniego ciała, natchnionego pięknem świata i własną niezmierzoną mocą, „zrymuje się” piękno ukochanej ziemi, czyli jej odpowiedź na miłosne wyznanie. Gdy się to czuje i widzi, nie można wypowiedzieć nic więcej niż wszystko wyrażający wykrzyknik „hej”, który podsuwa skojarzenie z Mickiewiczowskim okrzykiem z sonetu Widok gór ze stepów Kozłowa:

Gdzie orły dróg nie wiedzą, kończy się chmur jazda,

Minąłem grom drzémiący w kolebce z obłoków,

Aż tam gdzie nad mój turban była tylko gwiazda.

To Czatyrdah!

                         Pielgrzym

                                           Aa!^[16]