Pocztówki Zbigniewa Łagockiego

Oglądając skromną, ale bardzo dobrze zaaranżowaną ekspozycję Zbigniewa Łagockiego Pozdrowienia z Muszyny zastanawiałem się nad medium fotografii, służącym innej formie druku użytkowego, jakim jest pocztówka. Prezentowane prace wykonane były z myślą o ich powielaniu, nie zaś jako praca artystyczna. Czym jest zatem ekspozycja przygotowana przez Katarzynę Kowalską, w której oglądamy prace z archiwum Marii Pyrlik i Narodowego Archiwum Cyfrowego?

Klasyczna historia fotografii (Beaumont Newhall, Naomi Rosenblum, Wolfang Kemp) podążając śladami historii sztuki (Heinrich Wölfflin), poszukiwała określonych przemian, twórców, kierunków starając się zbudować historię w formie swoistego „drzewa genealogicznego”. Zwracano przy tym uwagę na styl (klasyczny lub ekspresyjny) mistrzów i uczniów, raczej nie interesując się epigonami. Taka formuła metodologiczna nie obejmowała prac reklamowych czy rzemieślniczych, a priori pozbawionych wymiaru ontologicznego, z trudem akceptując inne niż klasyczne tematy. Ten wyidealizowany do pewnego stopnia obraz zmieniła antropologia kultury, w tym w odniesieniu do fotografii książka Hansa Beltinga Antropologia obrazu, inspirowana pracami Davida Freedberga i Georgesa Didi-Hubermana. Belting zaakcentował inne rozumienie obrazu, określone jako „miejsce obrazów”^[1]. Nie ma w niej hierarchii ani wartościowania. „Obrazy, które stwarza, dowodzą, że jedyną ciągłością, jaką człowiek rozporządza, jest zmienność”^[2]. Oczywiście można polemizować z takimi arbitralnymi poglądami, ale otworzyły one drogę do innego typu badań, w tym socjologicznych, których przedmiot, jak też cel jest zupełnie inny niż w klasycznej historii fotografii, która ciągle jest modyfikowana i zmieniana, ponieważ jej przedmiot badań jest znacznie większy niż np. malarstwa.

Pozdrowienia z Muszyny jako modernistyczna chałtura?

Z jakach powodów Łagocki wykonał cykl fotografii, którego finalnym efektem były propagandowe pocztówki w ilości czternastu wydrukowanych prac? Nie były to oczywiście powody artystyczne, ponieważ w końcu lat 50. i na początku 60. uprawiał on dokument, nazywany wówczas reportażem artystycznym. Określenie „dokument” nie funkcjonowało w ówczesnej polskiej krytyce, ponieważ interpretowane było jako forma rzemiosła z zakładów fotograficznych. Dokument oznacza fotografię z kategorii mimesis z wyraziście oznaczonym miejscem i czasem określonego wydarzenia. Nie należy do formy fotografii awangardowej, ale co warto zauważyć, miał także modernistyczne spełnienia (np. André Kertész, Brassaï). W tych latach Łagocki działał w Grupie Trzech wraz z Wacławem Nowakiem i Wojciechem Plewińskim^[3]. W końcu lat 60. razem ze Zbigniewem Dłubakiem był inicjatorem Wstawy fotografii subiektywnej (1968), która z jednej strony była nawiązaniem, ale już anachronicznym, do idei twórczości subiektywnej z lat 50. Ottona Steinerta, a z drugiej była otworzeniem drogi dla fotografii neoawangardowej, która od początku lat 70. rozwijała się w dużej mierze pod teoretycznym wpływem Dłubaka, ale już nie Łagockiego.

Oczywiście na swych wystawach krakowski fotograf nie pokazywał prac służących do wykonania pocztówek, jak w Starej Galerii ZPAF-u w Warszawie (2001).

Jak się one prezentują dzisiaj w perspektywie kultury wizualnej i w jaki nurt się wpisują? Zacznijmy od drugiej kwestii. Idea pokazania pięknej Polski była oczywiście planem bliskim „fotografii ojczystej” Jana Bułhaka z okresu międzywojennego, a realizowana była za pomocą pocztówek fotograficznych przez lwowską Książnicę Atlas. Był to nurt fotografii krajoznawczej, ukazujący regionalność (w tym „urodę” krajobrazu), tzw. typy ludowe z kresów oraz architekturę. Do tego przesłania, jednak już w nowym kostiumie modernizmu socjalistycznego w architekturze uzdrowisk, nawiązują prace pokazane w Łodzi. Wszystkie zdjęcia Łagockiego skomponowane były tak, aby pokazać modernistyczną architekturę (à la Le Corbusier), wyrwaną z tradycji i kontekstu polskich uzdrowisk. Świetlana teraźniejszość musiała być nowoczesna i socjalistyczna w wyrazie, choć epatująca śmiesznymi nazwami, jak np. Dom wczasowy Alchemik.

Jeśli spojrzymy na bardzo dobre komponowanie zdjęć, umiejętne wybranie planu zdjęciowego w Krynicy Zdroju, Muszynie i Szczawnicy, fotografowane w słońcu tak, aby barwy były kontrastowe, to niekiedy zauważymy sztafaż ludzki. Łagocki wiedział jak fotografować architekturę, wpisywał się w niektóre schematy, jakie stosował np. Edward Hartwig, Jan Bułhak czy Leonard Sempoliński, ale nie ma w tym nic zdrożnego. Fotograficzna pocztówka w latach 30., jak też w PRL-u, odgrywała ważną rolę kulturową, propagandową i informacyjną jednocześnie. Oczywiście w tym momencie historycznym, kiedy telewizja była jeszcze innym medium – nieskomercjalizowanym i nie nastawionym na reklamę.

Czy określenie „chałtura” nie jest zbyt negatywne? Być może. Wszystko zależy z jakich pozycji ideologicznych czy politycznych kształtujemy swoje zdanie. Dla osób poszukujących wolności i niepodległości, a przynajmniej niezależności, wpisywanie się w socjalistyczny kontekst jest oczywiście działaniem koniunkturalnym, typowym dla PRL-u. Trudno powiedzieć, kto w propagandowym ukazywaniu miast, uzdrowisk wykonał najciekawsze prace pod kątem krytycznym, choć ten aspekt musiał pozostać ukryty. Czy było to możliwe i czy są takie fotografie? Osobiście nie znam. Dotychczas brak jest takich wystaw, i co z tym się wiąże – badań. Tak więc wystawa Katarzyny Kowalskiej rozpoczyna badania szczegółowe dotyczące dotychczasowego marginesu fotografii artystycznej. 17 fotografii Łagockiego wykonane na zamówienie Krajowej Agencji Wydawniczej obecnie należą do prywatnego archiwum Marii Pyrlik i Narodowego Archiwum Cyfrowego.

W swojej pracy magisterskiej Pozdrowienia z Muszyny! Miejscowości uzdrowiskowe i ośrodki sportowe na fotografii pocztówkowej Zbigniewa Łagockiego. Projekt wystawy obronionej na Uniwersytecie Jagiellońskim (promotor dr hab. Andrzej Szczerski) Katarzyna Kowalska analizowała także aspekt prawny i polityczny Funduszu Wczasów Pracowniczych (FWP) działającego w Polsce od 1949 roku i powołanego dzięki ustawie sejmowej na wniosek Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Właśnie wykonane przez Łagockiego slajdy (format 6 x 6 cm lub 6 x 9 cm) poprzez pocztówki socjalistyczne miały reklamować państwo, troskliwie opiekujące się pracownikami.

Jak badać pocztówki Łagockiego?

Kolejnym aspektem, pojawiającym się przy okazji przyglądania się wystawie, może być analiza fotografii w kontekście nowoczesnego mitu państwa konsumpcyjnego (Roland Barthes), społeczeństwa spektaklu (Guy Debord) czy może hiperrzeczywistości (Jean Baudrillard), ale należy być ostrożnym w przenoszeniu zachodnioeuropejskich analiz krytycznych, dotyczących społeczeństw konsumpcyjnych, do Polski Ludowej, w której propagandzie wizualnej widzę bardziej idee „fotografii ojczystej” oraz realizmu socjalistycznego jako wytworu modernizmu w jego wersji architektonicznej, nie fotograficznej. Znaczenie szczególne ma tu fotografowanie architektury funkcjonalnej wtopionej w witalność przyrody! Na ile były to bezdroża, na ile twórcza architektura i fotografia? Odpowiedź nie jest prosta, ale sądzę, że tego typu propagandowa fotografia lokowała się po drugiej stronie fotografii dokumentalnej, jaką np. w zakresie Zapisu socjologicznego 1978-1990 tworzyła Zofia Rydet. W jej twórczości pojawiły się także krytyczne aspekty: skromnego domu, biednych ludzi, jak też oznaki kultu religijnego, w tym Jana Pawła II.

Łagocki pokazywał uzdrowiska ze strony władzy ludowej, bez konfrontacji z dawną architekturą, ponieważ reprezentowała ona zupełnie inny, miniony i kapitalistyczny świat. Fotografowie, w tym przypadku także Łagocki, najczęściej działali po stronie władzy i panującego systemu. Jest to typowa cecha z pozoru mechanicznej i obiektywnej fotografii, od jej początku, kiedy dokumentowała Komunę Paryską z 1871 roku czy upadek Getta Warszawskiego. Oczywiście później, choć trudno powiedzieć kiedy, stała się ona także formą krytyczną czy formą oporu i wręcz walki z określonym systemem, np. zdjęcia z czasów Wielkiego Kryzysu wykonane przez członków Farm Security Administration, Henryka Rossa z getta łódzkiego czy Eugeniusza Lokajskiego z Powstania Warszawskiego.

Istota przekazu

Wyidealizowany świat uzdrowisk Łagockiego posiada atmosferę bajki i oniryzmu. Wpisuje się w szeroko rozumiany dyskurs modernizmu sięgający czasów Le Corbusiera, Władysława Strzemińskiego czy Katarzyny Kobro, którzy walczyli o przyszły lepszy, zracjonalizowany świat. Świat uzdrowisk i domów wczasowych Łagockiego był już jedynie fikcją z czasów Edwarda Gierka, kiedy propaganda państwowa przedstawiała Polskę jako potęgę gospodarczą ówczesnego świata.

Ciekawe, że zasadnicza twórczość Łagockiego była inna, zaczęła się we Lwowie piktorialnymi zdjęciami z katedry w czasie II wojny czy montażowymi aktami z końca lat 60. i 70., które bardziej stawały się fotografią artystyczną niż nowoczesną. Tym bardziej powinno pojawić się pytanie o „prawdę” i „iluzję” przekazu fotograficznego. Pomimo wątpliwości z przyjemnością i bez uwzględnienia kontekstu politycznego, w jaki uwikłane są te prace, obejrzałem wystawę w Galerii Starej, która podkreślała nieświadomie, jak przypuszczam, także formę rzemiosła, czyli techne, socjalistycznej fotografii.