Najnowsza książka Wita Szostaka to nie tylko opowieść o możliwych losach Odyseusza, lecz także historia pisarskiej drogi samego Szostaka, zręcznie wpleciona w zbiór małych próz.
Zagroda zębów to dziesiąta książka w dorobku autora. Po Trylogii o Smoczogórach – gatunkowo nieodległej od fantasy, opartej w dużej mierze na legendach i opowieściach wywodzących się z gór; Trylogii krakowskiej – składającej się z grających z konwencją dzieł, których akcja toczy się pod Wawelem; i wreszcie po Stu dniach bez słońca – pozycji autoprześmiewczej, źle rozpoznanej i niezrozumianej przez krytykę – czytelnik Szostaka otrzymuje zbiór zaskakujący z perspektywy rozbuchanego rynku wydawniczego.
Wydaje się, że szczupła książeczka ze spokojną, stonowaną okładką kusi powrotem do dobrze znanego mitu Odyseusza. Daje pozór przestrzeni bliskiej i oswojonej. Nic bardziej mylnego. Choć Zagroda zębów ma niewielką objętość, to zawarty w niej tekst jest gęsty i złożony; posiada przy tym wiele odnóg, w których można się zagubić tak łatwo, jak w labiryntach ulicy Krokodyli.
Zagrodę zębów można czytać rozmaicie. Najprościej – jako współczesny namysł nad starożytnym tekstem, wyraz przekonania o żywotności i płodności klasycznych utworów lub jako wariacje na temat Odyseusza i jego losów. Można postawić pytanie o jej źródła i otrzymać odpowiedź o podobnej treści: wciąż żywy mit o królu Itaki i jego przygodach. Wszystko to jest jednak płaszczykiem, pod którym kryją się ważniejsze wnioski.
Wiele o tej książce już powiedziano, jednak niewielu pokusiło się o umiejscowienie jej względem poprzednich dzieł Szostaka. Nie jest bowiem tak, że Zagroda zębów pojawiła się znikąd, jako osobliwy wykwit oderwany od literackiej drogi tego pisarza. Chociaż na pierwszy rzut oka nie jest to zbyt oczywiste, to głębszy namysł nad poprzedzającymi ją powieściami pozwala na zauważenie istotnych powiązań. Dopiero z tak przyjętej perspektywy widać, jak wiele umyka czytelnikom i krytykom, którzy nie przeczytali wszystkich dzieł autora, każdą nową pozycję traktując jako odrębną książkę, a nie wynik jego dotychczasowej pisarskiej drogi.
Szostak wykorzystuje po raz kolejny niemal taki sam zestaw środków (na który składa się m.in. przetwarzanie opowieści mitycznych czy też układanie wielopiętrowych historii alternatywnych) i dopasowany do swoich preferencji warsztat konstrukcyjny (wielokrotne przekształcenia fabuł, rytmiczność frazy). Choć finalnie tworzy to nową jakość, nazwaną Zagrodą zębów, to uważnemu czytelnikowi jego książek całość wyda się niepokojąco znajoma.
Twórcze wariacje na temat mitów i/lub najstarszych wierzeń to z jednej strony opis Zagrody zębów, a z drugiej Wichrów Smoczogór i Oberków do końca świata.
Historia opowiadana przez pryzmat problemów głównego bohatera z tożsamością, poświęcona rozważaniom na temat jego możliwych życiorysów to po części streszczenie losów Odyseusza z Zagrody zębów, a po części opis możliwych biografii Bartłomieja Chochoła z Fugi.
Alternatywna historia bohatera (narodowego), z której wyrasta wiele niepokojących, możliwych odnóg to najważniejszy zabieg zastosowany nie tylko w Zagrodzie zębów, ale i w Dumanowskim.
Wieloma identycznymi określeniami można opisać zarówno Zagrodę zębów, jak i wcześniejsze książki w dorobku autora; świadczą o tym nawet fragmenty blurbów zamieszczonych na okładkach: „(…) niezwykłe historie, w których wszystko jest możliwe, baśń bowiem miesza się z jawą, a czas zmienia swój kierunek albo zapętla się po wieczność” (Ględźby Ropucha); „opowieść o fikcyjnym bohaterze narodowym (…). Jest sowizdrzałem i dandysem (…), partyzantem i politykiem, pustelnikiem i mężem stanu. Losy ludzi, którzy spotkają go na swej drodze, potoczą się zupełnie inaczej, niż w znanej nam historii (…) stanie się bohaterem mitu, a liczni biografowie nigdy nie ustalą ostatecznej wersji jego życiorysu” (Dumanowski). Czy zatem Szostak przez całe życie pisze jedną książkę?
Wydaje się raczej, że obecnie zatacza koło i – bogatszy o doświadczenia kilkunastoletniej przygody z literaturą – wraca do swoich początków, by odnaleźć coś ważnego. Co to takiego? Okaże się najpewniej w jego kolejnej książce.
