Teka satyryczna Mój dziennik 1982

O stanie wojennym dowiedziałem się z radiowego wystąpienia generała Jaruzelskiego, trzynastego grudnia 1981 roku, o godzinie siódmej rano, w hotelu Victoria w Warszawie. Natychmiast pobiegłem obudzić moich kolegów plastyków – uczestników Kongresu Kultury.

Byłem dość odporny na arogancję i manipulacyjne zabiegi tej totalitarnej władzy, ponieważ udawało mi się realizować różne inicjatywy, dzięki którym zachowałem poczucie wolności: mówiłem sobie, że WY macie cenzurę, wojsko, milicję i służby bezpieczeństwa, a ja mam swoje IDEE. Taka sytuacja dawała nawet pewną moralną satysfakcję, bo mogłem się odgryzać, trafiając w najczulsze miejsce: chociaż trochę naruszałem ICH deprawujący wpływ na duchowość obywateli.

Wbrew powszechnemu przekonaniu, że kiedy przemawiają armaty, sztuka milczy, uważałem, że sztuka jest właśnie wtedy najbardziej ludziom potrzebna, gdy grzmią armaty, dlatego uznałem, że zajmowanie się duchową reaktywacją zniewalanego społeczeństwa jest najpierwszą powinnością artysty. Był to w moim życiu najbardziej inicjatywny, twórczy i pracowity okres…

Okazało się, że stan wojenny tak silnie mną wstrząsnął, że naruszył mój ideowy grunt pod nogami. Nie mogłem sobie znaleźć miejsca w wewnętrznym świecie. Wszystkie ochronne czujniki i obronne bezpieczniki nagle wysiadły. Bezwzględna brutalność i totalny wymiar tej pacyfikacyjnej akcji, zburzyły mój ponadideologiczny azyl, budowany odkrywaniem wyzwań kulturowych, które przynosił postęp. Odczułem gwałtowną potrzebę zasadniczej rewizji moich optymistycznych refleksji na temat człowieczeństwa w ogóle.

Na drugi dzień po powrocie z Warszawy pociągiem, wypełnionym pułkownikami i majorami, zabrałem się do zapisywania mojego Pożegnania z nadzieją – rozmowy z samym sobą o swoim człowieczeństwie i o NADZIEI, której nawet nie próbowałem bliżej rozpoznać, by zrozumieć, do czego ona mnie zobowiązuje.

Kiedy pierwszy szok nocy generała minął, zacząłem dostrzegać groteskowość tragedii stanu wojennego. Postanowiłem w moich satyrycznych doświadczeniach szukać odtrutki na duchowy gwałt i szansy na prywatną zemstę. Serię Mój dziennik 1982 zacząłem rysować pod koniec grudnia 1981 roku, jako satyryczną kronikę czasu tryumfu głupoty.

Bohaterami rysowanego dziennika stali się zadowoleni z siebie człowieczkowie, o mentalności zmilitaryzowanych prowincjonalnych urzędników i aparatczyków, którzy uwierzyli w swoje prawo do sprawowania absolutnej władzy. Już sama postawa ówczesnych zamordystów była satyrą na totalitarne sposoby myślenia i postępowania – satyryk nie miał szansy w konkurencji na pomysły z tymi żywymi karykaturami: śmieszność, absurdalność, groteskowość ich zachowań, była nie do przebicia. Dlatego mój dziennik stał się bardziej refleksją nad łatwością, z jaką udaje się zarazić społeczeństwo nienawiścią, zobojętnieniem i przyzwoleniem na zniewolenie, niż demaskacją cynicznej demoralizacji autorów stanu wojennego. Przekonałem się, że rzeczywistość psują fałszywe ambicje, niegodne pragnienia, samolubne zachowania obywateli. Porywający odruch społecznej solidarności, który narodził się z protestu przeciwko wszechobecnej pogardzie wobec ludzi i życia – szybko zmarniał trawiony chciejstwem i obłudą…

Serię 32 rysunków Mój dziennik 1982 prezentowałem w czasie trwania stanu wojennego, w miejscach publicznych (np. w Klubie Dziennikarzy) i w prywatnych mieszkaniach w Krakowie oraz – po przemyceniu – w kilku galeriach w Niemczech Zachodnich. Część rysunków udało mi się opublikować w Przeglądzie Tygodniowym. Oryginały znajdują się w zbiorach Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie.

Jürgen Weichardt

Fragment wstępu do katalogu wystawy Stefana Pappa z 1990 roku¹

Stefan Papp zalicza się do najbardziej samodzielnych osobowości artystycznych naszego czasu, który posługuje się różnymi mediami, by uwolnić się od brzemienia niedoskonałości ludzi i ich systemów. Przypisuje on sztuce moc budzenia u człowieka głębszych refleksji nad jego własnym życiem. Odwołuje się przy tym do prostych środków, które są oczywiste w satyrze, natomiast w innych rodzajach sztuki raczej rzadko spotykane. Tymi prostymi środkami szuka on dróg do rozwiązywania problemów estetycznych, ale także dręczących psychikę i świadomość niepokojów. W tym celu sięga przede wszystkim do satyry rysunkowej, rzeźby i sztuki akcji. Są to media, przy pomocy których – jak się w przeszłości okazało – można także wyrażać treści polityczne i społeczne. Niektóre prace trafiały na opór rządzących, wiele jego dzieł dodawało współcierpiącym sił i pokrzepienia, także zagranicą, gdzie rysunki i rzeźby Stefana Papp były prezentowane. Wszystkie dziedziny jego twórczości opierają się na umiejętności widzenia, poznania i rozumienia. Są to warunki zachowania niezależności od zewnętrznych nacisków i polepszenia stosunków przynajmniej dla siebie samego. /…/

Satyra

Najbardziej znany jest Stefan Papp jako rysownik satyryczny. Ostatnio rzadko robi pojedyncze rysunki – rozprawianie się z aktualnymi wydarzeniami czy bieżącymi problemami zeszło niejako na drugi plan. Papp rysuje na ogół cykle-teki, jak np. Człowiek z kwiatkiem, Mój dziennik 1982, Niemcy, niemcy…, albo całkiem apolityczna teka erotyczna Raj. Wielka jest też liczba mniejszych historyjek rysunkowych, nawiązujących jednak stylistyką do tych dużych serii. Cechą wspólną rysunków satyrycznych Pappa jest jego charakterystyczna kreska i daleko idąca redukcja form, która przedstawia maksymalnie uproszczoną figurę postaci ludzkiej. Ten oryginalny styl umożliwia jednoznaczne, pozbawione trywialności obrazowanie. Swobodny język idei i wrażeń może być przez każdego widza zrozumiany. Artysta nie pozostawia wątpliwości co do jasności i ostrości przekazu, jednocześnie wyrzeka się nadmiernej przesady. Poza tym jest Stefan Papp mistrzem słowa, co wyraża się nie tylko w nadawaniu tytułów rysunkom, ale również w rysunkowym demaskowaniu takich pojęć, jak 1 maja, pokój czy wolność. Z pretekstu powstaje aluzja – język satyry stwarza Pappowi ogromne możliwości wypowiedzi. Realizacja aluzji prowadzi przedstawianą sytuację polityczną do absurdu.

Patrząc wstecz okazuje się, że postawa rozsądku, którą Stefan Papp zawsze zajmował wobec polityki władzy i polityki opozycji, była właściwa, ale także bardziej niebezpieczna. Była etycznie jednoznaczna, uczciwa i agresywna. Postawa ta charakteryzuje także sztukę Pappa i jego działalność, bowiem szedł on drogami dającymi się przejść, a nie utopijnymi, chociaż niektórzy uważali, że pragnie niemożliwego. Ostatecznie pomyślna realizacja jego zamierzeń artystycznych i inicjatyw kulturalnych /…/ przyznała rację Stefanowi Pappowi.