Co się stało z naszą klasą? Z „naszą”, bo dramat, wbrew łatce „opowieści o Jedwabnym”, wychodzi poza konkretną sytuację historyczną. To uniwersalna narracja o tym, co się dzieje/dziać może z/między ludźmi postawionymi w obliczu politycznych rozgrywek, ale też własnej natury, poznawanej w toku organoleptycznego badania. Klasa Słobodzianka należy do zbiorowości już umarłych. Jest kulturowo-religijną mozaiką przedwojennej mikrospołeczności, to w niej pierwsze miłości zawiązywano tak w oparach wędzonego boczku, jak i koszernej wędliny, przy dźwiękach gwary oraz literackiej polszczyzny. Klasa „jest umarła” też w innym sensie: strona z książki Słobodzianka, na której widnieje spis osób dramatu, przywodzi na myśl płytę nagrobkową, podaje nie tylko daty narodzin, ale też śmierci. Duchy zmarłych na scenie recytują wierszyki, bawią się, ale też oszukują, mordują, gwałcą. Bohaterowie sztuki nie szukają odpowiedzi na postawione przeze mnie w pierwszym zdaniu, za Kaczmarskim, pytanie. Okrucieństwo „kolegi z ławki” sytuuje się poza kategoriami interpelacji, która pociągałyby za sobą wiarygodną i wytłumaczalną przed obliczem etyki replikę.
O wydarzeniach w Jedwabnem w ostatnich latach było głośno. Jak przyznał sam autor dramatu, laureat tegorocznej nagrody Nike, przy pracy nad tekstem czerpał z faktograficznych źródeł, ale też z mediów. Sztuka obfituje w naturalistyczne, brutalne sceny. Właśnie takie wydarzenia – obok dziecinnych wierszyków, wyliczanek oraz piosenek – punktują spektakl, ale robią to w sposób daleki od bulwarowej sensacji. Przedstawienie Spišáka nie epatuje dosłownym okrucieństwem; ściśle trzyma się umownej, operującej symbolem konwencji. W żadnym razie zabieg ten nie umniejsza siły oddziaływania przejmujących obrazów.
Widz spędza trzy godziny w obliczu surowej, wydestylowanej z zapędów scenografów czy kostiumologów sceny. Przestrzeń przepełniona jest ludźmi, którym towarzyszą, niczym wierne psy, szkolne ławki wcielające się w najdziwniejsze role: od uczniowskich mebli, przez kino, po łóżko czy strych, na którym ukrywa się Żyd. Piszę „ludzi”, a nie „dzieci”, gdyż od pierwszej do ostatniej chwili przedstawienia oglądamy twarze postaci takie, jakie mieli oni w chwili śmierci. Jakub Kac czy Dora to młodzi ludzie, ale już Zocha jest starszą kobietą o siwych włosach. Kieruje to uwagę na nieuchronność losów, nieodwracalność przypisanych im ścieżek. Równocześnie – zniechęca do psychologizowania, szukania uzasadnień dla występków bohaterów w życiowych doświadczeniach czy traumach z dzieciństwa. Ze sceny wybrzmiewa przerażający komunikat: katem i ofiarą może się stać, nagle i bez uzasadnienia, każdy z nas. Zagrożenie to jest realne we wszystkich ustrojach politycznych, których symboliczne reprezentacje, od krzyża po sierp i młot, migoczą nad drzwiami klasy.
Pod adresem przedstawienia Spišáka, a przede wszystkim, nagradzanego skądinąd, dramatu Słobodzianka, padały zarzuty, iż ciężki temat został potraktowany niczym wyliczanka, dziecięca zabawa. Ponoć aktorzy na scenie błaznują, a całość pozostawia widza zdezorientowanym co do intencji twórców. Trudno jednak zgodzić się z tymi opiniami. Zabawne momenty przedstawiania wydają się koniecznym – zważywszy na granice ludzkiej wytrzymałości – rozładowaniem napięcia.
Spektakl, korzystając obficie z chwytu powtórzenia czy przerysowania w grze – jednocześnie niezwykle oszczędnie czerpie z pozaktorskich środków wyrazu. Matka ginąca w płomieniach, osłaniająca przed śmiercią symboliczne (dające się wyobrazić tylko dzięki ułożonym w kołyskę ramionom kobiety) dziecko sprawia, że niejedna osoba na sali wstrzymuje z przerażenia oddech. Siła oddziaływania sztuki Słobodzianka i Spišáka kryje się w fascynującym balansowaniu między teatralnością prezentacji, a prawdą przybliżanych wydarzeń.
Tadeusz Słobodzianek „Nasza klasa”
Teatr na Woli im. Tadeusza Łomnickiego w Warszawie
reżyseria: Ondrej Spišák
II reżyser: Aldona Figura
scenografia: František Liptak
kostiumy: Jan Kozikowski
oprawa muzyczna: Bartłomiej Woźniak
choreografia: Anna Iberszer
kierownictwo produkcji: Magdalena Romańska
Obsada:
DORA: Magdalena Czerwińska / Monika Fronczek
ZOCHA: Izabela Dąbrowska
RACHELKA: Dorota Landowska / Anna Gryszkówna
JAKUB KAC: Robert T. Majewski
RYSIEK: Maciej Skuratowicz
MENACHEM: Przemysław Sadowski / Mariusz Drężek
ZYGMUNT: Karol Wróblewski
HENIEK: Marcin Sztabiński
WŁADEK: Leszek Lichota
ABRAM: Paweł Pabisiak
Spektakl Fundacji Sztuka Dialogu w koprodukcji z Festiwalem Konfrontacje Teatralne w Lublinie.
