Alicja wpadła!

Alicja wpadła! Alicja wpadła do króliczej nory! I od razu wszyscy wiedzą, o jaką Alicję i którą norę chodzi. Ojcem literackiej Alicji jest Charles Lutwidge Dodgson, znany raczej jako Lewis Carroll, który urodził się 180 lat temu. Zaprawdę postać to nietuzinkowa, nawet jak na wiktoriańską Anglię: matematyk, kryptolog i logik oksfordzkiego uniwersytetu, jeden z wybitniejszych fotografików swej epoki. No i w końcu literat – ten obszar działalności przysporzył mu już za życia najwięcej sławy. Dzienniki, przez wiele lat skrupulatnie prowadzone przez Dodgsona, barwnie opisują także jego jedyną zagraniczną podróż – w roku 1867 wybrał się do Rosji, a po drodze zwiedzał Wrocław, Gdańsk i Warszawę – za kilka lat mogłaby być obchodzona lokalnie jej 150. rocznica, ale z pewnością minie ona niezauważenie.

Najbardziej znanym dziełem Carrolla jest Alicja w Krainie Czarów (1865) oraz jej druga część, Alicja po drugiej stronie lustra (1871). Polscy czytelnicy znają je z wielu przekładów. Spolszczona przez Roberta Stillera została też Wyprawa na Żmirłacza (1875)^[1] oraz marginalne i raczej nieudane dziełko Przygody Sylvii i Bruna (1889)^[2]. Powstawały filmy, słuchowiska, opery i komiksy, gry karciane, zabawki i puzzle. Perypetie Alicji były ilustrowane przez najznamienitszych ilustratorów. Dlaczego Alicja doczekała się takiego kultu?

Kontekst powstawania dzieł Carrolla pozostawia pewien niepokój. Z dzisiejszego punktu widzenia mógłby być on podejrzewany o pedofilię. Zapraszał kilkuletnie dziewczynki do swego domu, fotografował je w ponętnych pozach, urządzał im wielkie przyjęcia – jednak wszystko to za zgodą ich rodziców. Alicja istniała naprawdę – była córką dziekana Christ Church. Trzydziestotrzyletni Carroll, wykładowca i diakon Kościoła anglikańskiego, poprosił o jej rękę, gdy miała trzynaście lat^[3]. Jej to też zadedykował obie części książki^[4].

Pedofilia jest w naszej kulturze bardzo mocno piętnowana społecznie, skazani za takie czyny w więzieniach są dodatkowo stygmatyzowani przez innych więźniów, przy czym „stygmatyzowani” to oczywiście słowo w tym przypadku bardzo delikatne. Nie ma jednak żadnych dowodów, aby Carroll posuwał się aż do jakiegokolwiek molestowania (to także, jak i „pedofilia”, nowoczesne słowo). Ucieczka do zabaw z dziećmi była może ucieczką do bezpiecznego świata dzieciństwa. Autor Alicji wydaje się trochę nieśmiały, wycofany – miał kłopoty z nawiązywaniem dobrych relacji z dojrzałymi kobietami, jąkał się…^[5] Pozostawmy jednak takie rozważania psychologom.

Historia przekazała obraz Alice Liddell jako ślicznej, jasnowłosej, dziesięcioletniej dziewczynki^[6]. Tymczasem, jak można sądzić z zachowanych fotografii, była ona raczej ciemną blondynką; jako płową odmalował ją autor klasycznych i wiele razy reprodukowanych, aż do zaniku czytelności, ilustracji do książki, sir John Tenniel (choć w jego wersji raczej szpetnej urody) i niewielu grafików oraz filmowych adaptatorów odważyło się naruszyć ten blond kanon^[7]. Z polskich ilustratorów zasłużonej sławy można w tym miejscu wymienić Olgę Siemaszko, której obrazkowe komentarze wyróżniają się na tle nielicznych rodzimych prób^[8].

Dziewczynka była rzeczywistym obiektem platonicznej miłości Lewisa Carrolla, jak więc widać, blondynki już od wczesnego etapu rozwoju potrafią owijać sobie wokół palca nawet, zdawałoby się, tych najbardziej logicznie myślących – bo przecież autor Alicji był matematykiem. W różnych graficznych adaptacjach niektóre intrygujące mężczyzn cechy bywały czasami wręcz wyostrzone. W znanych mi komiksowych interpretacjach dziewiętnastowiecznego arcydzieła literackiej podświadomości autorzy nie wychylili się poza mutację grafitypu^[9] Tenniela. Hiszpańska wersja wyszczupla panienkę i dodaje jej perkaty nosek oraz piegi, jednak nie pozbawia jej złotych włosów^[10]. Natomiast polski album mistrza kolorystyki, Sławomira Jezierskiego, prezentuje Alicję, podobnie jak Tenniel, jako stworzenie o krótkim tułowiu, ale bujniejszej fryzurze i przyjemniejszych rysach^[11].

Alicja inspiruje. James Joyce też zapatrzył się w Alicję, co widać wyraźnie w Finneganów trenie: Alicious, twinstreams twinestraines, through alluring glass or alas in jumboland? oraz: Wonderlawn’s lost us for ever. Alis, alas, she broke the glass! Liddell lokker through the leafery, ours is mistery of pain. W końcu lutego 2012 w polskich księgarniach pojawiło się pierwsze polskie tłumaczenie tego dziwnego utworu, któremu towarzyszyło wiele PR-owskich audycji, wywiadów z tłumaczem Krzysztofem Bartnickim, omówień i przypomnień sylwetki autora dzieła tworzonego przez siedemnaście lat. Joyce nie tylko wykorzystał carrollowską ideę słów-walizek, ale i poszedł dalej – połączył ze sobą słowa kilkunastu języków, w tym polskiego. Po kilku wcześniejszych przymiarkach innych tłumaczy, m.in. Macieja Słomczyńskiego^[12], dowiedzieliśmy się w końcu, jak brzmi przytoczony wyżej passus po polsku. Krytycy i w innych miejscach znajdują mniej lub bardziej świadome nawiązania do twórczości Carrolla, przede wszystkim w niepokojącej poetyce snu^[13]. Katarzyna Bazarnik, znawczyni Joyce’a, widzi u niego wiele zapożyczeń, np. postaci Humpty Dumpty’ego, jajopodobnej istoty z drugiej części Alicji. Jak twierdzi krytyczka, ów „pan słów” traktuje imiona podobnie jak autor Finneganów trenu^[14].

Wielu innych literatów dawało wyraz swojej fascynacji carrollowym uniwersum; np. norweski pisarz Jostein Gaarder, autor bestsellerowego Świata Zofii^[15].

Zatem Alicja niepokoi. Literaturoznawcy wskazują, że jest to pierwsza książka dla dzieci, która zaczęła być czytana przez dorosłych, w dodatku o wysublimowanym smaku. Do tej pory znane było zjawisko odwrotne: literatura „poważna” bywała trywializowana, upraszczana i dopasowywana do gustów i poziomu dziecięcego czytelnika (np. Podróże Guliwera Jonathana Swifta^[16] czy Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe – wersje oryginalne są dzisiaj rzeczywiście trudno strawne dla przeciętnego czytelnika)^[17].

Ja też lubię bawić się słowami i koncepcja słów-walizek niezmiernie mnie nęci. Wszak za pomocą słów opisujemy świat. Im więcej ich znamy, tym jest on bogatszy. Te odniesienia do socjolingwistyki w praktyce są trudnością dla tłumaczy, przeto czytelnik dorosły smakuje Alicję, bawiąc się skojarzeniami. Oczywiście często ta zabawa jest nieświadoma, bo owe skojarzenia są i dźwiękowe, i znaczeniowe^[18].

Absolutnym szczytem angielskiej poezji absurdalnej obwołano zawarty w drugiej części przygód Alicji wiersz Jabberwocky, opowiadający o strasznym smoku właśnie za pomocą walizkowych słów. Ten Dżabbersmok (Żabrołak, Dziaberlak, Dziwolęk – w różnych przekładach) stał się inspiracją komedii Terry’ego Gilliama z ekipy Monty Pythona oraz surrealistycznego filmu Jana Švankmajera, o którym to twórcy padnie jeszcze kilka słów. Tak więc poszczególne postaci z Alicji zaczynają żyć własnym życiem. Andrzej Sapkowski opowiedział część zmodyfikowanej historii z punktu widzenia słynnego, uśmiechającego się kota z Cheshire (Złote popołudnie).