Fotograf niepokoju

Najnowsza wystawa w gliwickiej Czytelni Sztuki „Niespokojne odbicie” przywraca pamięć o jednym z najwybitniejszych śląskich fotografów, którym bez wątpienia był Wilhelm von Blandowski. Jego życiorys, utkany z permanentnej niezgody na zastany świat i odwiecznej walki z własnymi słabościami, został przypieczętowany śmiercią w szpitalu dla obłąkanych. Blandowski był z jednej strony typem nadwrażliwca, którego przygniatała własna egzystencja. Z drugiej – był prawdziwym człowiekiem renesansu, poświęcającym się studiowaniu fizyki eksperymentalnej, meteorologii, historii naturalnej, algebry, matematyki i chemii analitycznej^[1]. Odkrycie tej arcyciekawej postaci zawdzięcza się innemu, wybitnemu artyście, Jerzemu Lewczyńskiemu. Jak pisze Marika Kuźmicz, Lewczyński odnalazł w Muzeum w Gliwicach albumy zapełnione fotografiami Blandowskiego. Zainteresowany swoim odkryciem, postanowił zrekonstruować losy fotografa , który urodził się w Gliwicach w 1822 roku, a następnie, po długiej nieobecności powrócił do nich, by prowadzić w domu należącym do jego matki zakład fotograficzny^[2]. „Starania Lewczyńskiego względem Blandowskiego są konsekwencją i materią realizowanej przez niego koncepcji archeologii fotografii”^[3] – podkreśla Kuźmicz. Odkrycie artysty jest naprawdę niezwykłe – to dzięki niemu została odkurzona historia Gliwic i samej fotografii, jak również charakter czasów, w których żył Blandowski. Prezentowane na wystawie prace robią niesamowite wrażenie. Atmosfera ówczesnych Gliwic, która wyłania się z fotografii Blandowskiego, posiada coś z aury sennego, leniwego miasteczka gdzieś na końcu świata, choć budzą one także trudny do zdefiniowania, podskórny niepokój.

Droga Blandowskiego do fotografii była dość długa. Po raz pierwszy zetknął się z nią podczas swojego pobytu w Australii, gdzie zajmował się badaniami nad fauną i florą tego regionu^[4]. Po burzliwym powrocie do Gliwic, który był spowodowany niesłusznymi oskarżeniami o defraudację przyrodniczych eksponatów, przyszły artysta otworzył zakład fotograficzny i zaczął pracować na swój rachunek. Blandowski podczas swojej działalności, fotografował mieszkańców Gliwic i Śląska, przyrodę, przedstawicieli różnorakich zawodów – szewców, murarzy, kominiarzy, a nawet krowy, które stanowią często przewijający się motyw w jego twórczości. Wykonując zlecenia dla niezbyt zamożnych ludzi, portrety jego autorstwa były przeważnie w formacie carte de visite. Był to rodzaj fotografii niewielkich rozmiarów, przeważnie w formacie 6×9 centymetrów i był on najpopularniejszy w XIX wieku.. Carte de visite została opatentowana w Paryżu przez fotografa André Adolphe’a Eugène’a Disdériego w 1854 roku^[5]. Taki rodzaj zdjęcia, przedstawiał przeważnie jednego modela na tle specjalnie zaaranżowanego tła, na które składały się meble albo kolumna. Portrety te wykonywano po kilka na jednej kliszy podczas jednego seansu, dzięki czemu cena jednej fotografii była stosunkowo niska^[6]. Jak zauważa Kuźmicz, odnalezione fotografie Blandowskiego pokazują, czym była wtedy fotografia portretowa i jaki miała wpływ na kształtowanie się kultury wizualnej^[7]. A miała spory, dlatego, że niska cena wykonania między innymi carte de visite spowodowała, że tego rodzaju zdjęcia stały się produktem masowym. Nie trzeba już było wydawać fortuny na drogie malowidła, aby móc utrwalić swój wizerunek.

Co ciekawe,  prezentowane na wystawie carte de visite autorstwa Blandowskiego są niezwykle przygnębiające. Upozowane konwencjonalnie postaci patrzą tępo w obiektyw, nie wyrażając praktycznie żadnych emocji. Bohaterowie zdjęć, którymi stali się głównie kominiarze czy murarze, wydają się być wycofani z rzeczywistości, zawieszeni pomiędzy życiem, a codziennym umieraniem, poczuciem trudnej do jasnego zdefiniowania klęski a rozczarowaniem. Nie wydają się być w ogóle zadowoleni z powodu przyłapania ich w kadrze. Fotografie te posiadają także filozoficzny potencjał, ukazujący ludzi sprowadzonych do egzystencjalnego minimum, czyli pracy.

Więcej życiowej energii wydają się mieć zwierzęta sfotografowane na zamówienie hodowcy rasowych krów. Dumnie zajmują one większość kadru, a ludzie, mniej lub bardziej przypadkowo uwiecznieni na zdjęciach, wstydliwie spuszczają wzrok, nie starając się nawiązać kontaktu wzrokowego z aparatem. Widz przemierzający powoli wystawę i zawieszający wzrok na fotografiach Blandowskiego może odnieść wrażenie, że stają się one także wizualnym pamiętnikiem nastrojów artysty, uwikłanego pomiędzy naukowymi zainteresowaniami i badaniami otaczającego świata, a nieodpartą chęcią ukrycia się za aparatem. To pewnego rodzaju forma protestu, jak i zapis intelektualnego zmagania się z własnym ego, przytłoczonym przez zbyt aktywny umysł, próbujący swoją wrażliwość umiejscowić w fotografii. Jest to zapis niezwykle interesujący, ale także ciężki i przejmujący, jak podmuch gorącego powietrza na wilgotnej skórze. Nieprzypadkowa wydaje się być nazwa ekspozycji, której  tytułowe „niespokojne odbicie” w zwierciadle dawnej historii, naznaczone jest  przez niepokój  zbliżającej się śmierci, zarejestrowanej przez czujne oko tego wybitnego artysty. Blandowski bez wątpienia był fotograficznym mistrzem niepocieszenia i rozczarowania rzeczywistością, w której nigdy nie mógł odnaleźć bezpiecznego miejsca, co doskonale pokazuje gliwicka wystawa, która jest pierwszą, tak pełną prezentacją jego twórczości.