Rosyjskie kino to wódka Everclear wśród światowych kinematografii. Takie nieodparte wrażenie pozostawił Festiwal Filmów Rosyjskich 8. Sputnik nad Polską. Podobnie jak najmocniejszy z alkoholi, organizatorzy warszawskiego wydarzenia nieraz testowali wytrzymałość i narażali na szwank dobre samopoczucie odbiorców. Oparte na stereotypie porównanie do narodowego napitku tym mocniej jednakowoż ujawnia swoją trafność, gdy policzy się tytuły, w których alkohol się nie pojawił. Rachunków tu niewiele, palce jednej dłoni wystarczą do zsumowania tych kilku fabuł dziejących się poza ziemską atmosferą (gdzie, jak wiadomo, trudno o solidny destylator).
Owymi abstynenckimi kuriozami są zapomniane dzieła Władimirowicza Kłuszancewa (1910-1999). Scenarzysta i reżyser, późniejszy autor wydanych także w Polsce książek dla dzieci (Na drodze do gwiazd, O czym powiedział teleskop) to przykład entuzjasty nauki równocześnie wierzącego w moc fantazji. Na gruncie science-fiction trudno o płodniejsze połączenie. Choć pozbawiona tak wysokich aspiracji, nomen omen, przyziemna władza radziecka nie ułatwiała Kłuszancewowi zadania, apolityczny twórca zdołał odkryć dla siebie profetyckie możliwości kina. W nakręconej zaraz po wypuszczeniu w przestrzeń kosmiczną pierwszego sztucznego satelity Drodze do gwiazd (1958), wyglądającej jak popularno-naukowy dokument z pionierem astronautyki Ciołkowskim w roli głównej, obrazowo wytłumaczył budowę i teorię ruchu (wówczas jeszcze teoretycznej) wielostopniowej rakiety kosmicznej, jako pierwszy w dziejach kina w tak wiarygodny sposób przedstawił człowieka w stanie nieważkości, pokazał prace na orbicie – a wszystko zgodnie z teorią naukową, potem w znacznej mierze przemienioną w praktykę. Kłuszancew patrzył w przyszłość z optymizmem, wierzył w podbój najpierw księżyca, później Wenus i pozostałych planet układu słonecznego. To przekonanie widać w fantazjach realizowanych na ekranie. Na przykład w Planecie burz (1962), chwilami przypominającej znalezione w lamusie grindhouse’a dziełko niższego sortu, robione na wzór Verne’owskiej przygody, rzecz jasna przeniesionej w panoramę kosmosu. Skojarzenie z niewybrednym kinem eksploatacji pokazywanym w tanich amerykańskich kinach jest nieprzypadkowe, wszak materiałami Rosjanina zainteresował się sam Roger Corman (nazywany przez filmowe środowisko królem klasy B). Nagannie wykorzystał i przemontował fragmenty dzieł Kłuszancewa, by zrobić z nich osobne dzieła (Podróż na prehistoryczną planetę z 1965 roku oraz Podróż na planetę prehistorycznych kobiet z 1968; ten drugi w reżyserii ukrytego pod pseudonimem Petera Bogdanovicha). Corman ani słowem nie wspomniał o rosyjskim autorze znacznej części wypuszczonych przez niego filmów.
Trudno nadziwić się pomysłowości technicznej tego radzieckiego Gwiezdnego marzyciela, jak zatytułowano również pokazywany w Warszawie film o nim samym. Gdyby nie poświęcony mu dokument, być może do dziś głowilibyśmy się nad realizacją pozornie niemożliwych w tamtym czasie efektów specjalnych. Ponadto Kłuszancew, mimo że szerzej nieznany, na kartach historii kina zapisał się jako jeden z głównych inspiratorów Stanleya Kubricka przy realizacji 2001: Odysei kosmicznej. Okrągły kształt stacji kosmicznych i ich ruch obrotowy zapewniające możliwość poruszania się przez ludzi, zbuntowana sztuczna inteligencja – po Sputnikowych seansach podobieństwa i wpływy między dwiema twórczościami są ewidentne.
Pokazy na tegorocznym festiwalu, choć ograniczyły się do tradycyjnych technik emisji, potrafiły oddziaływać z intensywnością seansów 5D. Nieraz wydawało się, że alkohol, obecny przecież tylko na ekranie, unosi się w powietrzu, a jedynym ratunkiem przed kacem – także moralnym – jest ucieczka z sali. Jak przy okazji opisanego przeze mnie przy okazji Warszawskiego Festiwalu świetnego Durnia lub mocno koncepcyjnego Trudno być bogiem (2013). Ten ostatni to bodaj najmniej kompromisowy film programu, a może i całego sezonu. Na skutek problemów z dofinansowaniem realizowana przez niemal 14 lat, ukończona przez syna i wdowę po zmarłym autorze, Aleksieju Germanie, luźna adaptacja powieści braci Strugackich to trzygodzinna erupcja ekstremów. Trudna do oglądania ekranizacja quasi-średniowiecznego uniwersum ocieka fekaliami, smarkami i wszelkiego rodzaju brudem. Perfekcyjna inscenizacja setek rekwizytów i dziesiątek statystów umieszczonych w klaustrofobicznych przestrzeniach rodem z ziemskich wieków ciemnych, zbliżenia wiecznie ruchomej kamery, wszechobecna wilgoć, zwyrodnione chorobami ciała, czarno-biały świat pokryty zarówno dosłownym, jak i moralnym bagnem – daje to rezultat pokrewny oglądaniu epatujących brzydotą teledysków Die Antwoord. German przełamuje jedno z kinematograficznych tabu. Wiernie pokazuje cywilizację w fazie sprzed rewolucji higienicznej, kiedy defekacja nie została jeszcze wyparta ze sfery publicznej. Zrywając ze swoistym prezentyzmem w kreacji filmowego świata, German zbliża się do synestezyjnego potencjału kina i niemal udaje mu się oddać smród na ekranie.
Całe szczęście festiwalowa impreza nie ograniczyła się do tak drażniących bodźców. Próba Aleksandra Kotta to wybitna kontemplacja nad światłem i mrokiem, nad momentami małych prywatnych olśnień, nad pięknem obrazu, którego w miejskim zgiełku nie zawsze potrafimy docenić. To pochwała naturalności, kazachskiego pejzażu i zniewalający pean na cześć milczenia. Widzowie, którzy docenili turecki Pewnego razu w Anatolii tegorocznego zwycięzcy Złotej Palmy z Cannes, Nuri Bilge Ceylana, zapewne zrozumieją i podzielą ten zachwyt. Próba to prawdziwie egalitarne kino, wobec którego tytani intelektu i maluczcy mają identyczne szanse. Film Kotta jest bowiem testem na wrażliwość. Testem, który zdać powinni nawet najbardziej zahartowni bywalcy Sputnika.
