Poeta pod Wiszącą Skałą, czyli o imponderabiliach

Wyobraźmy sobie łąkę w upalne południe, zapach kobiet, koni, roślin i ziemi, a gdzieś na horyzoncie falującą rozgrzanym powietrzem skalną ścianę.

To odpowiednie miejsce na piknik dla uczennic z Appleyard College, które dzień św. Walentego 1900 roku postanowiły spędzić na świeżym powietrzu. To również najlepsza scenografia dla historii, którą opisała Joan Lindsay (1896-1984), australijska pisarka i malarka, autorka prozy, według której Peter Weir wyreżyserował film Picnic at Hanging Rock (1975).

Na pierwszy rzut oka kontrast jest oczywisty – rudawe bloki skalne, pomarszczona kora drzew, owady, ptaki i chroniona cienkim płótnem i koronkami biała skóra dziewcząt. Dla kina, które jest wielkim eskapistycznym medium, to temat równie podniecający jak dla pisarzy, poetów czy twórców teatru.

Tragiczne zdarzenie pod Wiszącą Skałą daje początek procesowi poszukiwania prawdy. Jednakże prawdy o świecie nie da się wypowiedzieć w paru zdaniach czy obrazach. Trzeba zaryzykować, by myśleć niezgodnie z regułami uświęconymi tradycją i stanąć w opozycji do świata takiego, jakim jest lub wydaje nam się, że jest. „Myślenie lateralne” byłoby w takiej sytuacji najskuteczniejsze, ale to nie takie proste. Eduardo de Bono poświęcił temu zagadnieniu setki stron.

Prawda jest „czasem przyszłym”, możliwością tego, co może się dopiero pojawić i co zostanie ujawnione w postaci wiedzy. W tym miejscu odwołuję się do francuskiego filozofa i pisarza Alaina Badiou^[1].

Już w pierwszych minutach filmu słyszymy to ważne zdanie, które zapada nam na długo w pamięć: „To, co widzimy i kim się stajemy, jest snem jedynie, snem śnionym we śnie”.

Miranda, piękność przypominająca anioła Botticellego, jest nie tylko symbolem łatwej śmierci piękna, ale jest równocześnie symbolem jego nieśmiertelności. Bo chociaż „wszystko zaczyna się i kończy w odpowiednim czasie i miejscu” – jak mówi dziewczyna na chwilę przed zniknięciem – to jednak ani początku, ani końca piękna nie da się przypisać konkretnemu wymiarowi.

Piękno jest jakby w zbiorze^[2], który się nie wyczerpuje. Ono pojawia się spontanicznie i jest zawsze nowością.

„Granice mego języka są granicami mego świata” – napisał Ludwig Wittgenstein. Stąd i bezradność, gdy chcemy opisać piękno słowami, kłopot szczególny, gdy akceptujemy utrwaloną w podręcznikach historii estetyki definicję św. Tomasza z Akwinu.

Pomyślałem sobie, że to niemożliwe, by bohaterowie filmu Petera Weira, wychowani w duchu epoki wiktoriańskiej, nie byli przesądni. Ludzie przesądni są najczęściej bierni. Zwykle jako pierwsi umierają ci, którzy podejmują ryzyko.

Spośród czterech dziewcząt, które wybrały się na przechadzkę, żeby „zmierzyć czoło skały”, dwie zginęły bez śladu, jedna odnalazła się po tygodniu, zaś czwarta w szoku powróciła jeszcze tego samego popołudnia. Obydwie, jako ewentualni świadkowie, okazały się nieprzydatne, ponieważ przeżywały traumę.

Niewiele wiemy, ale wiemy, że dostępna jest nam tylko prawda szczątkowa, jakby wciąż dobudowana na nowo…

Kluczową sceną w filmie Weira, intensywnie nasyconą emocjami, jest ta obrazująca konfrontację ocalonej spod Wiszącej Skały z innymi uczestniczkami pikniku. Scena rozgrywa się w czasie lekcji tańca. Wybuch agresji poprzedza chwila ciszy. Dochodzi do rękoczynów. Dziewczyna zostaje upokorzona i odrzucona przez koleżanki, które nie mogą pogodzić się z faktem, że przeżyła.

Ta erupcja złych emocji ma swoje psychologiczne uzasadnienie. W ekstremalnych okolicznościach ujawniają się tłumione w podświadomości skłonności sadystyczne, „które biorą się z głęboko zakorzenionego w każdym człowieku dążenia do nicości, z pragnienia śmierci dla siebie i innych, z instynktu – jak pisał Louis Ferdinand Céline – podobnego do niepohamowanej, miłosnej tęsknoty”^[3].

Założywszy á priori, że możliwe jest zniknięcie człowieka bez śladu, godzimy się na stan, który w pewnym sensie koresponduje z odkryciem takiej matematycznej sytuacji, w której istnieje jeden i tylko jeden punkt niedający się opisać w języku tej sytuacji.

Oczywiście, pisząc o sytuacji matematycznej, mam na myśli sytuację ontologiczną.

Podmiotem zdarzenia pod Wiszącą Skałą – chcę to podkreślić – nie są te eteryczne, chociaż z krwi i kości, dziewczęta i kobiety sprzed wieku, niewinnie świętujące dzień św. Walentego, ale dzieła sztuki – proza Lady Lindsay, film Weira, spektakle teatralne i musicalowe, niezliczone recenzje, szkice i eseje na ten temat.

Okazuje się, że autentyczne albo też fikcyjne zdarzenie może zapoczątkować stan, który przez Alaina Badiou nazwany został „procesem prawdy”. Uczestnictwo w tym procesie nie jest obowiązkowe. Ale jeśli ktoś się zdecyduje, to musi być świadomy, że nie obejdzie się bez problemów.

„Ciężkie zadanie czeka filozofa (poetę tym bardziej – wtrącenie M. D.), który pragnie wyzwolić nazwy od prostytuujących je sposobów użycia” – jak znakomicie pointował w swojej Etyce Badiou.