Wyszywanie postfeminizmu

Malarstwo Beaty Ewy Białeckiej to wielowarstwowy i nasycony głęboką refleksją traktat o kobiecie i jej kondycji we współczesnej rzeczywistości. Artystka w całym swoim dorobku kreuje wizerunek kobiety w nieustannym dialogu zarówno z tradycyjną ikonografią chrześcijańską, stereotypowo dekretującą biblijną Ewę jako symbol grzechu, jak i z ikonosferą kultury popularnej czy światem reklamy. Białecka wnikliwie bada role płciowe, by w efekcie, w sobie tylko właściwy sposób, poddać je de(kon)strukcji i pokazać z nowej, nieoczywistej już perspektywy. Zaryzykowałabym więc tezę, że także malarstwo – i to tak silnie zakorzenione w tradycji jak dzieła Białeckiej – może wpisywać się w nurt tzw. sztuki krytycznej.

W moim odczuciu zaświadczają o tym nowe i najnowsze obrazy artystki prezentowane w ramach jej indywidualnej wystawy w Galerii Sztuki im. Jana Tarasina w Kaliszu, zatytułowanej Dzięki Bogu jestem kobietą / Thank God I’m a Woman. Każdy z nich podaje bowiem w wątpliwość kulturowo zadekretowane kobiece role i stereotypy, sugerując, że kobieta może być samoświadoma, silna i pewna sobie zarówno jako matka i ciężarna, jak i jako dziewczynka, dziewica i bezdzietna. Białecka jako malarka postfeministyczna nie musi koncentrować się już na walce o podstawowe prawa, jak miało to miejsce w wypadku tzw. pierwszej fali feminizmu, lecz kieruje swoją uwagę na indywidualne wybory, uwarunkowania życia w kulturze konsumpcyjnej oraz na redefiniowanie pozycji kobiety, funkcjonującej w tradycyjnych rolach społecznych^[1]. Dlatego dziewczynka z malutką dziewczynką na rękach i barankiem, symbolizującym ofiarę i zmartwychwstanie, na wzniesionej lewej dłoni może być określona jako Hodigitria, co z kolei nawiązuje do najstarszego i najbardziej rozpowszechnionego typu przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem na ręku. Św. Anną Samotrzecią może być z kolei matka z dwiema córkami na kolanach. Białecka konsekwentnie feminizuje bowiem cały świat i nawet św. Sebastiana ukazuje jako delikatne dziewczątko o ciele nakłutym wieloma strzałami.

Od lat jestem zakochana w tych malarskich bluźnierstwach, które mają w sobie więcej empatii, ciepła i zrozumienia dla świata kobiet niż jakiekolwiek dogmaty i tradycyjna ikonografia. Gravida – brzemienna – kładzie dłonie na zaokrąglonym brzuchu i, opuściwszy powieki jakże podobne do oczu Madonn znanych z malarstwa włoskiego renesansu, próbuje wyczuć ruchy dziecka. Delikatnym ruchem obejmuje płód, który na obrazie Białeckiej nie tylko pozostaje widoczny, jak gdyby ciało ciężarnej było przejrzyste, lecz jest w szczególny sposób wyeksponowany: artystka wyhaftowała go na płótnie cielistymi kolorami, nadając mu rodzaj fascynującej cielesności, wołającej o dotyk. Czerwone róże wyszyte z kolei na dłoniach i stopach młodszej z córek św. Anny Samotrzeciej działają niczym pulsujące krwią stygmaty.

Haftowanie malarstwa to nowość w twórczości autorki Thank God I’m a Woman, która nadaje mu zaskakujących walorów. Wyszywane elementy mają bowiem zupełnie inną optyczną naturę niż obszary pokryte farbą, wchodząc w dialog z tradycją haftu religijnego, Maryjnymi sukienkami nakładanymi na obrazy czy pełnymi przepychu szatami liturgicznymi. Asocjacje te w szczególny sposób uruchamia Hodigitria, gdzie zarówno sukienka niemowlęcia, jak i bluzka trzymającej je dziewczyny, zostały pokryte haftem z cekinów i koralików, utrzymanych w fioletowych (adwentowych?) odcieniach. Ikonografia chrześcijańska i aspekty oprawy liturgii są więc dla Białeckiej niewyczerpanym źródłem inspiracji, w którym zanurza się ona regularnie, by dokonywać ich twórczej redefinicji.

Ogromne wrażenie zrobiły na mnie także Mdłości i Matrix, których siła oddziaływania wiąże się z oryginalną redakcją motywu, proponowaną przez Białecką. Płótno Mdłości przedstawia klęczącą, pochyloną kobietę w bieliźnie, która wkłada palce lewej dłoni do ust, prowokując wymioty. Prawą z kolei przytrzymuje włosy, które zbiera na karku. Z pleców bohaterki obrazu „wyrastają” cztery taśmy-banderole z napisem „Lacrimosa dies illa”, a więc cytatem z Requiem, mszy żałobnej Wolfganga Amadeusza Mozarta. Na podłodze przed klęczącą, jakby w kałuży wody, znajduje się niewielka biała misa, w której stoi baranek. Kompozycja już na pierwszy rzut oka wydaje się więc wieloznaczna i osadzona w kilku kontekstach: wstępnej fazy ciąży, jakiej zazwyczaj towarzyszą poranne mdłości, ikonografii religijnej i słynnego utworu Mozarta, a także powieści Jean-Paul Sartre’a La Nausée z 1938 roku i kultury popularnej, w której gest wkładania palców do ust i sygnalizowanie mdłości wyrażają dezaprobatę – zdaje się, że tak właśnie reagowała tytułowa bohaterka popularnego amerykańskiego serialu Ally McBeal (a może Murphy Brown? Nie jestem najlepsza w serialach, lecz z pewnością można w tym wypadku mówić o pewnej kliszy kulturowej). Ścieżki interpretacyjne, ku którym kieruje mnie struktura obrazu, biegną więc zarazem przez obszar tzw. kultury wysokiej, jak i popularnej, zacierając oczywistość granic między tymi obydwoma sferami, tak pieczołowicie rozgraniczanymi od siebie w dobie modernizmu. Matrix, z łaciny rozumiany jako macierz, macica czy łono, to natomiast obraz ukazujący połączenie dwóch matek z ich córeczkami za pomocą pępowiny. Z ust kobiet wychodzą banderole z reklamowym sloganem „Connecting people”, co w kontekście zobrazowanej sceny nabiera symbolicznego wydźwięku i sugeruje, że jest to połączenie na całe życie, które trwa mimo przecięcia pępowiny. Moim zdaniem malarski świat Białeckiej jest paralelny do przesłania książki Agnieszki Graff Matka Feministka, w której autorka opisuje doświadczenie macierzyństwa wbrew radykalnej feministycznej perspektywie.

Malarstwo Beaty Ewy Białeckiej, manieryczne w pozytywnym sensie tego słowa, wciąż podlega przemianom i przekracza kolejne horyzonty: zarówno pod względem przekazywanych treści, coraz bardziej wpisując się w nurt postfeministycznej sztuki krytycznej, jak i pod względem formy malarskiej, która ostatnio została uzupełniona przez haft.