Piszę, więc jestem. Esej o dziennikach

Jakie refleksje nasuwają się po dokładniejszym oglądzie powyższej listy? Tylko połowa autorów to pisarze nieżyjący. Ewidentnie zaczyna się upowszechniać pisanie dziennika do natychmiastowego druku. Autorom chodzi o szybki i możliwie bliski kontakt z odbiorcami, dziennik spełnia więc rolę swego rodzaju spotkania autorskiego. Wydanie dziennika w oczach czytelników jest wzmocnieniem rangi pisarskiej autora. Skoro staje on przed audytorium bezpośrednio i mówi własnym głosem, oznacza to, że ma do powiedzenia coś godnego powszechnej uwagi. W Polsce zawsze słuchało się pisarzy, do dziś w świadomości społecznej funkcjonuje zmitologizowane przez wieki przekonanie o szczególnej ważności tego, co mówi osoba parająca się literaturą. Dzienniki starszego pokolenia pisarzy XX-wiecznych utwierdzały w tym przekonaniu, szczególnie dobrym przykładem jest tu diariusz Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Choć dziś pisarze oczywiście odżegnują się od kategorii autorytetu społecznego, to jednak nie wątpią w atrakcyjność swojego indywiduum i chcą wierzyć, że chociażby z owego względu to, co mają do powiedzenia, zaciekawi odbiorców.

Niestety, lektura wielu dzieł uwzględnionych w zaprezentowanym wcześniej zestawieniu pokazuje, że dziennik jest tylko pozornie gatunkiem łatwym – takim, co to niby „wszystkim się żywi” i „sam się pisze”. I że nie wystarczy być nawet dobrym pisarzem, by liczyć na sukces jako diarysta. Tak się zdarza nawet na najwyższych piętrach literatury: dzienniki wielkiego Tomasza Manna są najzwyczajniej nudne, tymczasem dziennik niespełna 30-letniego Andrzeja Bobkowskiego, który nie był pisarzem i gdy robił zapiski, nawet pomyśleć nie mógł o ich publikacji – fascynuje. Jakie więc dyspozycje są konieczne, by być diarystą interesującym i przyciągnąć innych? Kiedy pisano dzienniki dla siebie, ten problem nie istniał. Teraz, kiedy pisze się je z myślą o natychmiastowej publikacji, autor powinien mieć go na względzie, bo ryzyko jest o wiele większe niż wtedy, gdy wydaje się np. powieść. Znamienne, że autorzy dzienników zawsze sami są amatorami tego rodzaju lektur, piszą o nich sporo i z pozycji odbiorców krytykują poprzedników. Witold Gombrowicz czytał Andrégo Gide’a, ale też Stefana Żeromskiego i Jana Lechonia. Zofia Nałkowska olśniona była dziennikiem Marii Baszkircewej, wielokrotnie przywoływała również dziennik Henriego-Frédérica Amiela. Marię Dąbrowską fascynował dziennik Samuela Pepysa. W tych ostatnio wydanych, „najmłodszych” dziennikach znajdujemy mniej lub bardziej rozbudowane refleksje na temat diariuszy Tomasza Manna, Emila Ciorana, Güntera Grassa, Sándora Máraia, a także Jana Lechonia i Witolda Gombrowicza. Mann dziennikopisarzy odstręcza, Cioran złości, Márai pociąga. Lechonia „nie daje się czytać”.

Najstarsze pokolenie polskich diarystów rodzimych wzorców w zasadzie nie miało, zasoby diarystyki w naszym kraju jeszcze całkiem do niedawna były minimalne, a i przekładów za czasów PRL-u publikowano niewiele. Amiela czy Pepysa poznać można było tylko z oryginalnych wydań. Tym bardziej więc docenić należy, że pierwsze polskie dzienniki pisane w XX wieku uzyskały bardzo wysokie oceny zarówno ze strony czytelników, jak i ze strony znawców literatury. Nierzadko słyszy się opinię, że dzienniki Nałkowskiej i Dąbrowskiej to najwybitniejsze dzieła tych pisarek, że dziennik Żeromskiego jest jedynym jego utworem, który się nie zestarzał i nic nie stracił ze swej atrakcyjności. Żeromski, Nałkowska, Dąbrowska, Iwaszkiewicz to na rodzimym gruncie klasycy gatunku. Ich dzieła osiągnęły sukces – były czytane, chwalone, dyskutowano o nich, przyznano im wysokie miejsce w literaturze. I bynajmniej nie dlatego, że ich narracja (z wyjątkiem dziennika Żeromskiego) obejmuje potężną przestrzeń czasową.

Co zatem dziś powinni wiedzieć autorzy decydujący się na wydanie dziennika? Że czasem o jego sukcesie przesądza interesująca osobowość twórcy, czasem przyjęta koncepcja i sposób jej realizacji. Że autor nie może całkowicie zlekceważyć oczekiwań czytelników, nastawionych na to, iż dopuszczeni zostaną do intymnych sfer jego życia, i że o czymkolwiek by się opowiadało, należy to robić tak, by przykuć uwagę odbiorców. To probierz wartości dziennika: nie może on być nudny! Autorzy wymienieni jako klasycy gatunku bez wątpienia posiadali jakieś diary-geniczne przymioty osobowości i stylu. Nie musieli nawet myśleć o podobaniu się czytelnikowi, bo druk nie był celem ich dziennika, a jednak stworzyli dzieła fascynujące. Niestety jest chyba tak, że niewielu pisarzy posiada do tego – jak to się mówi w przypadku innych zawodów – powołanie. Dlatego sukces na polu diarystyki osiągają tylko niektórzy. Nawet dziennik Mrożka – jakby się zdawało – „skazany” na sukces, przyniósł ogromne rozczarowanie. Dzieło potężnych rozmiarów, ale od lektury odstręcza już po kilkudziesięciu stronach. Najkrócej oceniając: nie porywa osobowość autora. Także dziennik Mirona Białoszewskiego nie odniósł sukcesu i choć jego grzechy są inne, to diariusze obydwu tych pisarzy łączy jedna cecha: są niestety właśnie nudne.

Diaryści najświeższej daty to pisarze urodzeni w trzech pierwszych dekadach powojennych, jak Chwin, Pilch, Siemion oraz Stasiuk, i później – Dehnel oraz Twardoch. Autorzy ci, porywając się na pisarską przygodę z dziennikiem, wymyślają własne sposoby, by przyciągnąć czytelników i pokazać się w godnej uwagi, literacko atrakcyjnej postaci. Nie dopuszczają odbiorców zbyt blisko, nie pokazują się w całkowitym negliżu psychicznym. Ostrzej od poprzedników limitują szczerość zwierzeń, rygory gatunku traktują oczywiście czysto umownie, a nawet oszukują, nazywając swe dzieła dziennikami. Najbardziej oczywistym przykładem takiego oszustwa jest książka Andrzeja Stasiuka, który przed każdym z trzech rozbudowanych esejów o odbytych podróżach położył po prostu rok podróży i nazwał całość Dziennikiem pisanym później. Książka literackim kształtem nie różni się od Jadąc do Babadag i jest nie mniej interesująca jak tamta. Jaki więc sens ma nadanie jej takiego, a nie innego tytułu? Stasiuk najwyraźniej chciał skorzystać z dobrej koniunktury dla dzienników.

Bardzo sprytnym posunięciem Stefana Chwina było z kolei zaadresowanie swego drugiego dziennika do „dorosłych”. Dziennik dla dorosłych marketingowo brzmi o wiele lepiej niż Kartki z dziennika, jak pisarz ów nazwał swój pierwszy niby-diariusz. Lektura obu tych książek jest ciekawa, jakkolwiek ich forma niewiele ma wspólnego z klasycznym dziennikiem. Zrozumiałe, iż pisarze szukają nowej koncepcji dziennika, twierdząc, że dotychczasowa została już dostatecznie wyeksploatowana i mimo dużej swobody jakoś jednak ogranicza, a w ogóle to kompletnie nie odpowiada relacji, jaką autor chciałby nawiązać z odbiorcami. Sposobów na nowe literackie wyposażenie dzienników jest wiele, niektóre już wypróbowano, o czym świadczą wchodzące do powszechnej świadomości określenia stosowane do drugiej generacji diariuszy: „łże-dziennik”, „niby-dziennik”, „dziennik pisany później”. Autorzy na różne sposoby szukają dla dzienników nowej tożsamości, a wszystko po to, by spodobać się odbiorcom.

Na rodzimym gruncie pierwszeństwo w wypróbowywaniu nowego kształtu dziennika należy przyznać Tadeuszowi Konwickiemu – to on mianem „łże-dziennika” nazwał wydany w 1976 roku Kalendarz i klepsydrę. Książka owa stała się czytelniczym hitem, wysoko oceniła ją także krytyka. Do celów autoprezentacji dziennik wykorzystywał Jerzy Andrzejewski, a także Leopold Tyrmand, który nie wahał się urabiać czytelników nawet małymi kłamstewkami^[1].

I pomyśleć, że u swoich początków pisanie dziennika było zajęciem bezinteresownym i sekretnym. Dobrze strzeżone zapiski – sporządzane wyłącznie na własny użytek! – służyły utrwalaniu spontanicznych i najbardziej szczerych zwierzeń, stawały się rajem albo piekłem autoanalizy, były sposobem poznawania samego siebie. Dzienniki odgrywały niejako rolę najwierniejszego przyjaciela, któremu powierzyć można najtajniejsze sekrety.

Początki dziennika, jak i wszelkich innych form literatury autobiograficznej, kulturoznawcy lokują w czasach renesansu. Pisanie o sobie stało się możliwe dopiero wtedy, gdy człowiek uświadomił sobie wartość swego indywiduum i kiedy zbudziło się w nim pragnienie wyodrębnienia spośród zbiorowości. Zdaniem francuskiego filozofa i historyka myśli społecznej Georges’a Gusdorfa zwrot ku własnemu wnętrzu nie przyszedł człowiekowi łatwo i całe wieki musiało trwać przekształcanie się wyobrażeń człowieka o sobie, o celu i wartości własnego życia^[2]. Obserwowanie, odkrywanie samego siebie stało się możliwe najpierw, gdy ze świadomości wyparte zostały mityczne zakazy, za których przekroczenie Narcyz zapłacił życiem, a później – gdy przezwyciężony został światopogląd średniowiecza.

Gusdorf ma niewątpliwie rację, gdy twierdzi, iż pierwsze spotkanie z własnym wizerunkiem było dla człowieka czymś ogromnie zaskakującym, niepokojącym, nawet przerażającym. Że takie było, można wnioskować na podstawie pierwszych doświadczeń ze zwierciadłem, jakie poczyniono w społeczeństwach pierwotnych. To samo stwierdzał francuski psychoanalityk Jacques Lacan: wynalazek lustra miał kapitalne znaczenie dla rozwoju indywidualizmu. Im lepsze powstawały lustra, tym bardziej rosło zainteresowanie własnym wizerunkiem. Dlaczego proces ten był tak bardzo długi i trudny? Człowiek musiał się najpierw z własnym odbiciem oswoić, potem zaś stopniowo zyskiwał upodobanie w przyglądaniu się sobie, w studiowaniu swego obrazu. Wreszcie jednak nauczył się patrzeć na siebie uważnie, bez poczucia zawstydzenia. Następnym krokiem ku samoświadomości było poznawanie swojej osobowości, zgłębianie tajemnic własnej duszy. W końcu ludzie zaczęli to robić na piśmie. Taki był początek dziennika intymnego. Przez następne wieki spełniał on rolę lustra, w którym można było bez świadków przyglądać się sobie do woli. Narcyz – uosobienie autopoznania, kontemplacji – jest patronem intymistyki.

Warunkami powstania pragnienia introspekcji podejmowanej na piśmie w celu autoanalizy i zrozumienia samego siebie były oczywiście umiejętność pisania oraz dostępność materiałów piśmienniczych. Chęć poznania własnej duszy wzmagała się w miarę rozwoju cywilizacji. W książce amerykańskiego badacza intymistyki Lionela Trillinga znajdujemy niewątpliwie słuszne twierdzenie, że rozwój indywidualizmu miał najściślejszy związek ze wzrostem komfortu mieszkań. No tak: musiały zaistnieć sprzyjające warunki do tego, by jednostka mogła się wyodrębnić i stworzyć sobie sferę prywatności. Pragnienie refleksji nad sobą i swoim życiem powstało więc wtedy, gdy zwiększyła się ilość pokoi, gdy zaczęto używać szkła w oknach, węgla w piecach i gdy ławy zastąpione zostały krzesłami^[3]. Dopiero to wszystko stworzyło warunki dla zaznania luksusu prawdziwej samotności, do przeżywania ekscytującej przygody odkrywania sekretów swego życia wewnętrznego.

Do tych niebudzących wątpliwości tropów w refleksji nad intymistyką wskazywanych przez badaczy francuskich i amerykańskich warto jeszcze dodać istotne spostrzeżenie rosyjskiego literaturoznawcy Michaiła Bachtina. Otóż zdaniem Bachtina samoświadomość człowieka w istocie zrodziła się na greckim placu i miała na początku charakter publiczny. Człowiek nie mógł widzieć siebie od strony swego „ja” wewnętrznego, od strony psychicznej, gdyż w kulturze greckiej nic w jednostce nie było tylko dla niej samej. Swój wizerunek odbierała ona z perspektywy zewnętrznej. Starożytny Grek nie znał rzeczywistości rzeczy niemych, więc nieme życie wewnętrzne dla niego nie istniało. Przejawem życia wewnętrznego było tylko to, co mogło się uzewnętrznić i co objawiało się w głośnej lub widzialnej formie. U Homera czytamy, że heros Achilles rozpacz wyrażał głośnym płaczem (na marginesie: głośno płakały nawet konie Achillesa). Samoświadomość izolowana, samotna, a więc poczucie samego siebie jako odrębnego bytu, rozwinęła się dopiero wiele wieków później, wtedy mianowicie, gdy całe dziedziny ludzkiego istnienia przesunęły się w stronę ciszy, gdy powstały warunki, by jednostka zyskała świadomość swojego „ja” wewnętrznego. W odosobnieniu, dzięki dogodnym okolicznościom, człowiek zaczął zgłębiać doznawane uczucia i podejmować próby tłumaczenia sobie sekretów swoich przeżyć, całego swego istnienia^[4].