Katarzyna Krakowiak w poszukiwaniu błędu

California City, trzecie największe miasto na terenie stanu Kalifornia, jedenaste w całych Stanach Zjednoczonych. Miało być konkurencją dla Los Angeles. Oficjalnie w rejestrach pojawiło się w 1965 roku, choć już pod koniec lat 50. XX wieku było obsesją jednego człowieka: Nathana Mendelsohna, socjologa, który stał się deweloperem, wizjonerem. Po II wojnie światowej wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i podjął pracę wykładowcy na Uniwersytecie Columbia. Jako pracownik naukowy zajmował się teorią rozwoju małych społeczności w budowanych od podstaw osadach, miastach. California City stało się jego polem doświadczalnym. Od początku lat 50. w zachodnich stanach, a szczególnie w Kalifornii, nastąpił boom gospodarczy, zwiększyła się populacja, ale niestety nie odpowiadał temu rozwój urbanistyczny, dlatego Mendelsohn idealnie się wpasował ze swoją ideą stworzenia miasta od podstaw. W jego zamierzeniu nowe miasto miało być mekką dla przechodzących na emeryturę Amerykanów, ale również miejscem sprzyjającym kształtowaniu się środowiska akademickiego. Kiedy w 1958 roku Mendelsohn zakupił na pustyni Mojave 82 tysiące akrów ziemi, wydawało się, że rozpocznie się nowy rozdział w historii stanu Kalifornia. Już wtedy miał kompleksową wizję rozwoju California City. Całe to przedsięwzięcie należy postrzegać jako współczesną próbę urzeczywistnienia mitu o pionierskich możliwościach zbudowania od podstaw całkiem nowego miasta^[1].

Niestety dziś, ponad pół wieku później, trudno jest określić California City mianem miasta, a tym bardziej metropolii. Marzenie okazało się koszmarem. Pomysł kształtowania metropolii pośrodku pustyni, daleko od autostrad i innego ośrodka miejskiego, nosi w sobie znamiona utopii. Atrakcyjność lokalizacji miasta tam, gdzie diabeł mówi dobranoc, jest wątpliwa. Coś poszło nie tak czy zawiódł system, a może czynnik ludzki? Pytania można mnożyć, pewne jest to, że zamiast tętniącej życiem metropolii na pustyni istnieje tylko siatka ulic, system świateł drogowych, latarni ulicznych, a jedyną sposobnością podziwiania skali założenia jest przelot samolotem nad pustynią Mojave albo wirtualna podróż wraz z Google Earth. To, co ukaże się naszym oczom, to abstrakcyjny i geometryczny rysunek na pustyni – geoglif z przypadku. Trudno się dziwić, że takie miejsce na Ziemi wzbudza zainteresowanie zarówno poszukiwaczy miast duchów, jak i miłośników spekulacyjnej architektury czy amatorów miejskich ekspedycji^[2].

Powoduje to, z jednej strony, że jedyna wiedza na temat California City istnieje na marginesie tradycyjnych badań akademickich. Z drugiej jednak strony, daje możliwość do nierygorystycznego spojrzenia na takie miasto-niemiasto.

Próbę taką podjęła Katarzyna Krakowiak, która w swojej praktyce artystycznej sięga do obiektywnych naukowych metod badawczych, ale stosuje je do analizy często ulotnych, metafizycznych zagadnień. W 2010 roku artystka udała się do California City w ramach projektu Gone to Croatan, współtworzonego przez Daniela Muzyczuka i Roberta Rumasa. Zwiedziona jego historią i materialną niesamowitością, postanowiła odpowiedzieć na pytanie, dlaczego miasto, któremu sprzyjały warunki ekonomiczne, pasja założyciela oraz silny w amerykańskiej świadomości mit pionierów, nigdy nie powstało? Swoje badania rozpoczęła od analizy podstawowej siatki Jeffersona, według której zostały zbudowane Stany Zjednoczone^[3]. Do tego idealnego planu zagospodarowania ziemią wdarł się jednak błąd. Potrzeba korekty zaistniała w momencie przeniesienia mapy na realny grunt. Katarzyna Krakowiak wyjaśnia to w scenariuszu projektu: „[…] Relacja płaskiego przedstawienia siatki Jeffersona na kształty Ziemi spowodowała potrzebę zmiany – kilkustopniowe odchylenia od oryginalnego planu. To drobne odchylenie generuje niezgodność z mapą, a miejsca te osiągają status nieistniejących na mapie. Jednym z takich miejsc jest teren, na którym miało powstać California City”^[4]. Dla Krakowiak niemal każdy element historii tego widmowego miasta jest istotny. Wpierw przygląda się osobie ojca założyciela Nathana Mendelsohna, początkowo optymistycznego głównego orędownika zasiedlania pustynnego pustkowia, który stopniowo wyhamowuje swoją aktywność, by ostatecznie osiąść w Teksasie. Następnie artystkę interesuje pomysł idealnego amerykańskiego miasta wraz z jego specyficznym kodem urbanistycznym. Przygotowując się do realizacji projektu na temat California City, Katarzyna Krakowiak postanawia posłużyć się pomiarami przy użyciu systemu GPS oraz zapisem wideo z kamery zamontowanej do balonu meteorologicznego, który po wysłaniu w powietrze miał być sterowany za pomocą danych z nadajnika GPS. W ten sposób miał być pozyskany obiektywny materiał badawczy.

Kolejnym etapem  projektu miała być publikacja przygotowywana we współpracy z Moniką Wejchert-Waluszko, zawierająca opowiadanie Łukasza Orbitowskiego. Katarzyna Krakowiak chciała ożywić miasto-niemiasto zarówno konkretnymi danymi, jak i stwarzając subiektywną narrację, fikcyjną historię. W obu wypadkach chodziło artystce o odkrycie przyczyn tak spektakularnego niepowodzenia. I choć California City jest wciąż pustkowiem, to przypisuje mu się tożsamość miasta widma. Jest tak, ale nie całkiem, ponieważ oficjalne dane mówią, że zamieszkuje je około 15 tysięcy stałych rezydentów. Mer miasta Tom Weil, który podobnie jak ojciec założyciel pozostaje optymistą, głęboko wierzy w to, że czas wielkiego California City nadejdzie. Jest to tylko częściowy obraz szczęśliwości, jedyny zaludniony teren leży w południowo-zachodniej części. Każda z ulokowanych tam działek budowlanych posiada pełną infrastrukturę, poprowadzone przewody elektryczne, rurociąg gazowy oraz wodny. W granicach tego widmowego miasta znajdują się również: więzienie o zaostrzonym rygorze i wojskowa baza lotnicza. W bliskim sąsiedztwie japoński koncern samochodowy Honda ulokował na pustyni centrum samochodowe z potężnym torem do jazd testowych. Pozostała rozległa połać ziemi należącej do California City to nic innego, jak rozgrzane słońcem pustkowie poorane asfaltowymi drogami.

Założenia projektu Katarzyny Krakowiak były jasne i możliwe do zrealizowania, ale w ciągu przeprowadzania działań badawczych wysłany w niebo balon z kamerą, jedynym nośnikiem całego zapisu, stracił łączność GPS i stopniowo zaczął schodzić z zaprogramowanego kursu. Niestety, nie udało się namierzyć urządzenia, balon wraz z kamerą zaginął. W kilkanaście miesięcy później stworzono mapę, która w pewnym przybliżeniu lokalizowała położenie samego balonu, po kamerze ślad zaginął. Pierwszej fazy projektu nie udało się w pełni przeprowadzić, jedyne pozostałości zapisu wideo sprzed awarii systemu nie oddają zamierzeń artystki. Pozostaje faza druga, historia alternatywna, subiektywna perspektywa literacka. Katarzyna Krakowiak, sama ponosząc pewną porażkę, czyni z niej atut swojego projektu. Pozbawiona obiektywnych danych, które mogłyby pomóc jej zanalizować kategorię błędu oraz znaleźć odpowiedź na pytanie o fiasko całego założenia, zmuszona jest uciec się do nieortodoksyjnych metod. Wraz z nimi uwolniony zostaje bogaty potencjał kreatywnej interpretacji, jaki skrywa California City. Kategoria błędu, jakiej poszukuje Katarzyna Krakowiak, może się objawić zarówno poprzez skorzystanie z krytyki kryzysu, jak i w odniesieniu do tak radykalnych metod, jak psychogeografia, radykalna geografia czy kulturowa analiza architektonicznych i urbanistycznych utopii lat 60. i 70. XX wieku.

Kiedy obserwuje się zarówno zdjęcia, jak i zapis z Google Earth, można odnieść wrażenie, że terytorium na pustyni Mojave bardziej przypomina postapokaliptyczną rzeczywistość wyniesioną z filmów i książek science fiction niż amerykańską propagandę sukcesu. California City idealnie odpowiada scenariuszowi, jaki śmiało promują niektórzy współcześni filozofowie. Twierdzą oni, że czas, w którym żyjemy, należy nazwać postapokaliptycznym, ponieważ koniec świata miał już miejsce, natomiast my to przegapiliśmy^[5]. Niewątpliwie do konstruowania takich sądów skłania aktualna globalna sytuacja ekonomiczna i polityczna. Skutki finansowego tsunami zostały zażegnane jedynie doraźnie, a rozczarowanie współczesnym światem pogłębia się. Taka postawa znajduje swoje wyraźne odbicie w podejmowaniu tematu California City. Uznając uwarunkowania ekonomiczne za jedną z podstawowych przyczyn niepowodzenia w stworzeniu i dokończeniu budowy tego miasta, należy skorzystać z doświadczenia krytyki kapitalizmu, uwzględniając szczególnie perspektywę przemian architektonicznych i urbanistycznych.