100/XX trafione w 10

Kiedy w 2010 roku na księgarskie półki trafiła Biblia dziennikarstwa, w opasłym tomisku nie zabrakło, rzecz jasna, miejsca dla reportażu. Mariusz Szczygieł i Wojciech Tochman pisali wówczas o tym, co go cechuje („jest gatunkiem autorskim: osobistym, indywidualnym, kameralnym, prywatnym”^[1]), co czyni wyjątkowym („W reportażu świat pachnie, smakuje, jest mroźny lub gorący, jasny lub mroczny”^[2]) i jakie są powinności autora („reporter nie może tylko przyjść i dowiedzieć się. Reporter musi też chłonąć. Na to nikt dzisiaj nie ma czasu. Reporter musi go mieć”^[3]).

Rok później Agnieszka Wójcińska opublikowała zbiór wywiadów z najważniejszymi polskimi reporterami, który zatytułowała Reporterzy bez fikcji. Z rozmów przeprowadzonych przez Wójcińską wyłania się niejednoznaczny, ale jakże poruszający portret zawodu, który – jak mówi Jacek Hugo-Bader – „porywa, ale też strasznie rozrywa w środku”^[4]. Dziennikarze przepytywani przez autorkę (pewnie nie bez znaczenia jest fakt, że jest ona psycholożką), ujawnili trudności, z jakimi się mierzą, mówili o towarzyszącym im poczuciu samotności i odpowiedzialności: za słowo, za bohatera, za prawdę.

Pomiędzy, przed i po tym, jak czytelnicy mieli okazję przeczytać wspomniane książki, obnażające kulisy pracy reportera i jego warsztatu, światło dzienne ujrzał szereg wybitnych reportaży, pojawiały się także antologie zbierające dokonania najlepszych polskich dziennikarzy. Nikt jednak nie porwał się na to, by stworzyć zbiór, w którym znalazłoby się 100 tekstów mogących reprezentować twórczość reporterów ubiegłego wieku. Zapowiedzi o tym, że wydawnictwo Czarne przygotowuje taką gratkę dla fanów reportażu, pojawiły się już jakiś czas temu i wzbudziły duże poruszenie wśród osób, którym literatura non-fiction jest szczególnie bliska. I oto stało się: do czytelników trafiły dwa tomy świetnie wydanej (to warto podkreślić) 100/XX. Antologii reportażu XX wieku pod jednoosobową redakcją Mariusza Szczygła, wspieranego jednak dzielnie przez swoją współpracownicę Juliannę Jonek i Magdalenę Budzińską z Wydawnictwa Czarne. W radzie programowej znaleźli się natomiast Hanna Krall, Elżbieta Sawicka, Małgorzata Szejnert oraz Kazimierz Wolny-Zmorzyński. Ich nazwiska na liście osób, które miały swój wkład w powstanie 100/XX stanowią nie tylko wabik dla potencjalnych nabywców, ale i najlepszą gwarancję, że będziemy obcować z tekstami, które można uznać za najważniejsze.

Sam Szczygieł dał się poznać jako świetny selekcjoner tekstów już 5 lat temu, czego dowodów można szukać w antologii 20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła. Już wówczas zmuszony był wykonać iście tytaniczną pracę, by stworzyć spójną, choć przecież wielobarwną, opowieść o wolnej Polsce. Naturalną konsekwencją i kontynuacją tego projektu wydaje się zatem 100/XX.

Zbiór został podzielony na dwa tomy, zaś każdy tekst poprzedzony jest wstępem, w którym Szczygieł prezentuje sylwetkę autora oraz reporterską filozofię, której ów pozostawał wierny. Co ciekawe, w niektórych przypadkach, trudno było jednak o takim światopoglądzie mówić, bo, zdaniem redaktora tomów, część autorów nie zdawała sobie sprawy z przynależności gatunkowej swoich tekstów. Znajdziemy tu zatem tekst – będący zadziwieniem drogerią amerykańską – który wyszedł spod pióra znanego architekta, projektanta drapaczy chmur, Stefana Bryły i – sąsiadujący z nim w pierwszym tomie antologii – reportaż historyczny dotyczący strajku we Wrześni, napisany przez doświadczonego nauczyciela, Tadeusza Staniewskiego.

W tomach znalazło się miejsce dla tych autorów, których natychmiast kwalifikujemy jako reporterów (na przykład Ryszard Kapuściński, Melchior Wańkowicz), jak i dla tych, których reporterska działalność pozostaje dziś w cieniu innych dokonań. Najlepszym przykładem wydaje się tu Władysław Reymont kojarzony przede wszystkim z prozą (nieszczęśni Chłopi od dziesiątek lat spędzają sen z powiek maturzystom), a który ma przecież w swoim dorobku Pielgrzymkę do Jasnej Góry, uznawaną za pierwszy polski nowoczesny reportaż. Zdziwić możemy się także przy innych nazwiskach, bo pewnie nie wszyscy czytelnicy pamiętają, że felietonista Michał Ogórek ma w swoim dorobku także reportaże, a Maria Rodziewiczówna dla dobra faktów porzucała swój patetyczny ton. Kazimiera Iłłakowiczówna, jawiąca nam się jako poetka, w antologii pojawia się jako reporterka, która w liście opisuje swoje wspomnienia z dnia śmierci Narutowicza. Wspomnienie o Prezydencie Narutowiczu to także dowód na to, że reportaż realizuje się w formach najróżniejszych – w liście, dzienniku (Maria Dąbrowska, W parowozie) czy nawet podaniu (Franciszek Gil, Świadectwo dojrzałości i karta na broń).