Nagrody literackie kłamią

W wywiadzie Pisarze powinni mieć pojemne kosze Zbigniew Masternak powiedział:

„Wydaje się, że ktoś kto dostaje Nike, jest już prawie noblistą. To nieprawda. W rzeczywistości Nike nie ma żadnego znaczenia. Wprawdzie sto tysięcy złotych może się przydać na pół mieszkania, a laureat może się ewentualnie podzielić z krytykami, którzy go nominowali. Mówię o realiach. Tak samo jest z Noblem. Gdy pierwszego Nobla w dziedzinie literatury otrzymał Sully Prudhomme, pokonał samego Lwa Tołstoja. […] W Polsce nadawanie nagród literackich wiążę się z wprost bezczelnym koniunkturalizmem. Trochę się z tego nabijam. Dostałem kilka nagród i za każdym razem wiedziałem, że tę nagrodę dostanę. Jedna z nagród kosztowała mnie czternaście kieliszków Żubrówki”.

Czy z nagrodami literackimi rzeczywiście jest tak źle – a jeśli tak, to dlaczego i czy w ogóle można coś z tym zrobić? Poniżej prezentujemy wypowiedź Macieja Jakubowiaka, a tutaj Pawła Brzeżka.

Redakcja O.pl

Nagrody literackie kłamią

Po pierwsze, tworzą obraz literatury jako pewnej formy rywalizacji, zawodów kulturalnych, w których startują starsi i młodsi, kobiety i mężczyźni, by wykazać się sprawnością i zdobyć miejsce na podium. Stoi za tym niewypowiedziane założenie, że istnieją jakieś kryteria, za pomocą których można ocenić wartość produkcji literackich i oddzielić te lepsze od tych gorszych. Odpowiada to pewnie zapotrzebowaniu publiczności czytającej, która nie różni się przecież tak bardzo od publiczności kibicującej i też chce podziwiać swoich idoli, tworzyć rankingi i obserwować z satysfakcją, jak debiutanci pną się w górę, a dawni mistrzowie nie nadążają już za stawką. Tyle tylko, że literatura to nie sport, a żadne kryteria już od dawna się jej nie trzymają, o czym wszyscy (zainteresowani) doskonale wiedzą, choć jakoś nie mają śmiałości, by powiedzieć to głośno. Hierarchie, tj. rankingi, potrafią jednak skutecznie zastępować samą literaturę, której już nie trzeba czytać, by ze znawstwem ją komentować, tak jak nie trzeba samemu kopać piłki, by znać rozkład w tabeli Ekstraklasy.

Po drugie, nagrody przyczyniają się do narastającej fetyszyzacji osoby autora. Ze zgarbionego ciułacza przekształca się on na chwilę w gwiazdę, o której przez jeden dzień głośno w mediach i którą w wywiadach wypytuje się o inspiracje, dobre rady i szczęśliwe dzieciństwo. Wszystko to umacnia pokutujące od przynajmniej dwustu lat przekonanie, że pisarz jest kimś nadzwyczajnym – naznaczonym geniuszem albo przynajmniej wielkim talentem – a przez to niejako naturalnie przeznaczonym do przyjmowania roli autorytetu. Literatura okazuje się przy tym robotą wybitnych jednostek, które w samotniach swoich gabinetów wykuwają zdania godne nagród. W tym całym zamieszaniu znika skomplikowane uwikłanie piszących w życie społeczne, z którego mieliby rzekomo być cudem wyjęci.

Po trzecie, przekazywane laureatom sumy każą sobie wyobrażać opływających w bogactwa prozaików i jeszcze bogatszych poetów, a z pisarstwa czynią najbardziej pożądaną fuchę w tym kraju. Sumy, które łączy się z literaturą w mediach piszących głównie o nagrodach, nijak się jednak mają do codzienności. A ta wygląda po prostu źle. Większość osób zajmujących się tworzeniem literatury nie może nawet marzyć o utrzymywaniu się z tego zajęcia, pisze więc po godzinach, w weekendy i święta, i nie po to, by inkasować bajońskie sumy, ale z jakiejś nieuzasadnionej ekonomicznie skłonności. Kiedy jednak ktoś, tak jak niedawno Kaja Malanowska, usiłuje zwrócić na to uwagę, natychmiast zostaje zakrzyczany. Nagrody sprawiają, że rzeczywisty problem finansowania kultury zostaje zastąpiony efektownym medialnie totolotkiem.

Po czwarte, tajne narady zacnych gremiów przyznających nagrody, zresztą tak jak sam gest nagradzania, każą sądzić, że istnieją jeszcze w Polsce elity, które naprawdę znają się na literaturze i mogą kompetentnie decydować o tym, co dobre, a co nie. W istocie instytucje nagród to raj dla uznanych krytyków literackich, którzy mogą występować w roli sędziów, i to pozbawionych obowiązku podawania szczegółowych uzasadnień. Roli, którą w innych przestrzeniach dawno już utracili.

Po piąte, nagrody, aby mogły być jako tako skuteczne, podtrzymują fikcję bezpośredniego oddziaływania na gusty publiczności. Decyzje jury przekładają się rzekomo na decyzje czytających, co przynosić ma również skutki w postaci zwiększonej sprzedaży. Tymczasem, jak zgodnie twierdzą i pisarze, i wydawcy (o czym donosi raport Literatura polska po 1989 roku w świetle teorii Pierre’a Bourdieu, wydany przez Korporację Ha!art), to bujda, a nagrody stają się powoli grą samą w sobie, znajdującą oddźwięk w wąskim gronie uczestników rynku książki.

Nagrody okłamują wszystkich: autorów – w których umacniają przekonanie o ich wyjątkowości; wydawców – którym obiecują skuteczne narzędzie orientujące ich w gustach publiczności; krytyków – dając im złudne poczucie wielkości; i czytelników – którym zamiast literatury oferują przejrzyste rankingi. Problem polega jednak na tym, że my wszyscy chcemy być oszukiwani. Jest tak być może dlatego, że nagrody wprowadzają jakiś porządek w żywioł literatury i pozwalają na łatwą, nawet jeśli fałszywą, w niej orientację. Gorzej jednak, jeśli za literaturę bierzemy gale i nagrody, a nie wymagające otwartej konfrontacji teksty.