Tatuowane lata

W roku 1967 Waltraud Höllinger (z domu Lehner) porzuciła nazwisko ojca i męża, po czym przybrała pseudonim VALIE EXPORT. W akcie buntu wobec patriarchalnych konwencji, inspirując się popularną marką austriackich papierosów „Smart Export”, sama przeobraziła się w artystyczną markę. Szereg słynnych akcji w przestrzeni miejskiej, takich jak Tapp und Tastkino [Dotyk i smak kina] (1968–69), Action Pants: Genitalpanic [Spodnie akcji. Panika genitalna] (1968) czy też Aus der Mappe der Hundigkeit [Z portfolio psowatości] (1968), sprawił, że VALIE EXPORT po dziś dzień uważana jest za protagonistkę feminizmu. EXPORT, artystka bezkompromisowa i radykalna, zachęcała przypadkowych przechodniów do dotknięcia jej zakrytych „kinową” kurtyną piersi; zaskoczonej publiczności w kinie prezentowała obnażone krocze; partnera, Petera Weibla, prowadziła na smyczy po ulicach Wiednia na oczach zdezorientowanych obserwatorów. Akcje te były filmowane lub fotografowane – opracowana przez EXPORT i Weibla koncepcja kina rozszerzonego (Expanded Cinema) z założenia łączyła interaktywny akcjonizm z eksperymentalnym filmem wideo, którego artystka była pionierką. W centrum własnej twórczości EXPORT umieściła zagadnienie wizerunku kobiecego ciała w kulturze oraz jego obecności w przestrzeni publicznej; nie unikała też tematów dotyczących polityki, społeczeństwa czy cywilizacji.

Zaangażowana i krytyczna sztuka EXPORT po raz pierwszy w Polsce zaprezentowana została w lubelskiej Galerii Labirynt 11 marca 1977 roku – w ramach Feminism and creativity artystka pokazała wywołujący skrajne emocje film …Remote…Remote… (1973). Dokładnie 39 lat później VALIE EXPORT powróciła do Lublina z wystawą Tattooed Years / Tatuowane lata. Wraz z kuratorką, Brigitte Huck sięgnęła do historii miasta z czasów wojny i okupacji. Tak narodziła się idea opowiedzenia o bólu, terrorze, przemocy, kontroli i władzy oraz o związanych z nimi uczuciach. Wystawa obejmuje najbardziej wstrząsające oraz niepokojące prace powstałe między wczesnymi latami 70. a początkiem lat 90.: rysunki, fotografie, obiekty, film, rzeźbę oraz instalację wideo – intermedialność jest istotną cechą twórczości VALIE EXPORT. Artystka nigdy nie stroniła od eksperymentów formalnych, nie zapominając przy tym o swoim głównym celu – zmianie istniejących stosunków społecznych. Wiara w możliwość przemiany ludzi i świata oraz uniwersalność poruszanych przez EXPORT tematów sprawia, że tworzona przez nią sztuka wciąż porusza, szokuje i nie pozwala o sobie zapomnieć.

Centralnym punktem ekspozycji w Galerii Labirynt jest instalacja Die Praxis des Lebens oder „tattooed tears” [Praktyka życia albo „wytatuowane łzy”] (1983), która składa się z dwóch monitorów, trójkątnego stalowego naczynia wypełnionego olejem oraz z siedmiu fotografii. Istotnym elementem instalacji jest prąd – forma energii o ambiwalentnym znaczeniu, nieuchwytna, wieloznaczna i ulotna. Z jednej strony symbolizuje ona postęp cywilizacji oraz siłę witalną, z drugiej zaś oznacza strukturalną przemoc. Wysokie napięcie stanowi metaforę tłumienia uczuć oraz wywieranego na społeczeństwo nacisku, ich konsekwencje obrazują zaś zdjęcia przedstawiające zmarłych w wyniku porażenia prądem samobójców. Na ekranach telewizorów widzimy nosorożca oraz fragment filmu VALIE EXPORT pt. Menschenfrauen [Kobiety rodzaju ludzkiego] – scenę snu bohaterki, jej samobójczą śmierć. Kobieta przez chwilę waha się, po czym z determinacją oburącz chwyta linię wysokiego napięcia. Dla EXPORT istotny jest tutaj moment podjęcia decyzji, samostanowienia o sobie. Zestawienie zwierzęcia ze sceną śmierci ma na celu konfrontację natury i cywilizacji, pokazuje także typowy dla artystki zabieg podwojenia – split screen. Olej, jak wyjaśnia EXPORT, przywołuje skojarzenia z wojną (niemieckie słowo öl tłumaczyć można zarówno jako olej, jak i ropę), a dzięki lustrzanemu odbiciu tworzy kolejny ekran, potęgując obraz bólu i cierpienia.

Użyte w instalacji zdjęcia pochodzą z Muzeum Elektropatologii w Wiedniu, utworzonego z kolekcji Stefana Jellinka, który, na wzór słynnych atlasów fotograficznych Alphonse’a Bertillona czy Cesarego Lombrosso, od 1898 roku starał się udokumentować wszystkie znane sobie wypadki porażenia prądem. Muzeum zostało otwarte w 1936 roku, zanim Jellinek musiał opuścić kraj w roku 1939. Fotografia od momentu jej wynalezienia stała się podstawową formą katalogowania zmaltretowanego ciała, doskonałym narzędziem do porównywania patologii oraz poszukiwania symptomów choroby i śmierci. W ten sposób pełne ekspresji pozy i gesty, z natury trudne do uchwycenia, mogły zostać uszeregowane w regularny układ.

Die Praxis des Lebens oder „tattooed tears” nie jest na wystawie jedyną pracą, w której VALIE EXPORT posłużyła się dokumentem fotograficznym. Ideową oś Tattooed Years / Tatuowanych lat stanowi performans filmowy …Remote…Remote… W kadrze widzimy siedzącą na krześle VALIE EXPORT, która ubrana w czarny sweter i dżinsy przez 10 minut z kamienną twarzą okalecza swoje dłonie składanym nożem do majsterkowania, po czym krwawiące palce zanurza w misce ciepłego mleka. Gest ten symbolizuje próbę niemożliwego powrotu do utraconego dzieciństwa, jest również uzewnętrznieniem tłumionego bólu, cierpienia i strachu. Wymierzony przeciwko własnemu ciału akt agresji ujawnia skrywane przed społeczeństwem negatywne emocje kobiet, które od najmłodszych lat w procesie socjalizacji uczone są powściągliwości oraz samokontroli. Tłem dla autoagresywnych działań artystki jest powiększone zdjęcie policyjne dwójki zmaltretowanych dzieci z sierocińca. Film rozpoczyna się od zbliżenia na twarze dzieci – ofiar przemocy, kończy się natomiast zbliżeniem na ich złączone ręce. Sceny te stanowią powtórzenie gestów artystki, tworząc swoisty pendant, mogą być interpretowane w wieloraki sposób. Z jednej strony możemy je odczytywać jako spotęgowanie cierpienia, z drugiej jednak ich następstwo po sobie pozwala przypuszczać, że mamy tu do czynienia z katarktycznym oczyszczeniem, pozwalającym na wydobycie się z opresyjnej sytuacji.

Motyw cięcia, który w twórczości VALIE EXPORT stanowi odzwierciedlenie bólu, obecny jest w większości zgromadzonych na wystawie prac. Fotografia Zwangsvorstellung [Wymuszone wyobrażenie] (1973/1997) przedstawia leżącą w łóżku artystkę, która na nogach ma łyżwy. EXPORT bada w ten sposób zależność pomiędzy ciałem a ostrym narzędziem, które w różnorodnych formach pojawia się w wielu jej pracach. Fizyczne skaleczenia bądź filmowe cięcia ewokują skojarzenia związane z opresją i przemocą, co związane jest z interesującym artystkę wątkiem autoagresji. W roku 1977 powstał pełnometrażowy film Unsichtbare Gegner [Niewidzialni przeciwnicy] zawierający scenę, w której bohaterka śni o tym, jak przechadza się w łyżwach ulicami miasta, po czym kaleczy swoje udo płozą, w tym samym momencie na lodzie pojawiają się krwawe ślady. Dwadzieścia lat później EXPORT tworzy instalację, w której fotografiom śpiącej łyżwiarki towarzyszą odłamki stłuczonego szkła. Zestawienie zdjęcia szklanej tafli z jej rozbitym odpowiednikiem (GLAS I, II [SZKŁO I, II]) oraz konceptualne fotografie rysunków na mokrym piasku (SANDZEICHNUNGEN I, II, III [RYSUNKI NA PIASKU I, II, III]) stanowią formalne nawiązanie do motywu cięcia i ranienia się oraz tworzą szerszy kontekst dla przedstawienia śpiącej w łyżwach artystki.

Ważna dla zrozumienia wystawy Tattooed Years / Tatuowane lata jest również symbolika dłoni, które dla VALIE EXPORT są znakiem jej tożsamości, indywidualności, a także reprezentacją własnego ciała. Cykl rysunków z wczesnych lat 70. ideę bólu i cierpienia obrazuje za pomocą przebijanych gwoździami palców oraz otaczających je mechanizmów gilotyn, gniazdek elektrycznych, kabli czy też rozbitego szkła. Ten anturaż stanowi metaforę narzucanych nam przez społeczeństwo mechanizmów tłumienia, które zagrażają wrażliwemu ludzkiemu ciału. Motyw okaleczonej dłoni pojawia się też w rzeźbie Die sofortige Befreiung der Hand [Natychmiastowe uwolnienie ręki] z 1973 roku. Palce umieszczonej na żelaznej płycie białej rękawiczki poprzebijane są stalowymi gwoździami, korespondując z przedstawieniami samookaleczeń z rysunków artystki. Co istotne, rękawiczka należy do VALIE EXPORT, która nosiła ją podczas swojego pierwszego balu. Doświadczenie to odcisnęło się w jej umyśle jako element przymusu oraz poddania się panującym w prowincjonalnym miasteczku konwencjom. Poprzez metaforyczne ukazanie ran i skaleczeń artystka podejmuje próbę rozbicia narzuconego porządku społecznego, dążąc do swego rodzaju utopii.

SCHRIFTZEICHEN / SCHREIBVERSUCHE [Znaki pisemne/Próby pisania] (1973) to cykl rysunków powstałych w wyniku performansu, podczas którego artystka dokonała wielokrotnych zapisów fragmentu książki Michela Foucaulta Choroba umysłowa a psychologia. VALIE EXPORT zastosowała różne sposoby transkrypcji tekstu z rozdziału Choroba i ewolucja: pisanie dwoma rękami jednocześnie, dwoma rękami z koncentracją na lewej, pisanie pod dyktando bez patrzenia na pisany tekst, przekalkowanie. W ten sposób artystka dokonała fizycznego przekładu treści tekstu Foucaulta na działanie. Autor w opracowywanym fragmencie pisze o „syndromie histerycznym” powstającym w wyniku doświadczenia cielesnego lęku związanego z pierwszymi doświadczeniami seksualnymi. Foucault wyjaśnia, że następuje wówczas „podwojenie ciała oraz ustanowienie alter ego, w którym podmiot może dostrzec lustrzane odbicia własnych myśli, pragnień i gestów […]; histeryczne rozszczepienie, które wyłącza z globalnego doświadczenia ciała elementy znieczulone bądź sparaliżowane, fobiczny lęk w stosunku do przedmiotów, których urojone niebezpieczeństwo zagraża, zdaniem chorego, integralności jego ciała”. SCHRIFTZEICHEN / SCHREIBVERSUCHE VALIE EKSPORT tworzą palimpsest różnorodnych powtórzeń i pęknięć pomiędzy ciałem a świadomością, ukazują rozdwojenie jaźni, celowe zabiegi artystki na własnej świadomości. Podziały występują również w warstwie formalnej, artystka dzieląc rysunki na pół, zestawia ze sobą różne style zapisu i akcentuje w ten sposób rozdźwięk między nimi.

W wielu pracach VALIE EXPORT prezentowanych na wystawie w Galerii Labirynt można dostrzec wpływy psychoanalizy, który to wątek przywoływany był często przez krytyków w odniesieniu do twórczości artystki. We wspomnianych wyżej rysunkach VALIE EXPORT eksperymentuje z pismem automatycznym, zapisem tekstu bez udziału świadomości lub z celowym jej tłumieniem, obnażając tym samym mechanizmy rządzące psychiką. Podobna sytuacja ma miejsce w cyklu fotografii konceptualnych SANDZEICHNUNGEN I, II [RYSUNKI NA PIASKU I, II] (1973), gdzie w śladach pozornie niewinnych bazgrołów wykonanych na plaży u wybrzeża Morza Północnego ujawniają się wizualizacje podświadomych treści i skojarzeń ewokujących obrazy cięć i zranień.

Kolejną próbę działań podejmowanych nad świadomością i kontrolowaniem umysłu stanowi fotografia Zwangsvorstellung, która jest wynikiem eksperymentu artystycznego ze snem prowokowanym. Artystka krępując stopy łyżwami, chciała wpłynąć na treść swojego snu. Udało jej się osiągnąć zamierzony skutek, gdy ostatecznie po wielu próbach zasnęła i śniła o skrępowaniu i niekomfortowym unieruchomieniu ciała. Marzenie senne, w którego ukrytych treściach Zygmunt Freud widział zaszyfrowane odbicie rzeczywistego życia i stłumionych pragnień człowieka, jest także jednym z motywów wspomnianych wyżej filmów Unsichtbare Gegner  oraz Menschenfrauen.

Die Stimme des Gesichts – die 14 Schleier der Tamar [Głos twarzy – 14 welonów Tamar] (1998) to instalacja, której tematyka pozornie nie wiąże się z innymi pracami prezentowanymi na wystawie. Odwołując się do obrazu Juda i Tamar (ok. 1650–60) ze szkoły Rembrandta, VALIE EXPORT stworzyła serię trójwymiarowych welonów z poliestru wzorowanych na nakryciu głowy biblijnej bohaterki. Artystkę zainspirowała postawa Tamar, która w silnie patriarchalnym społeczeństwie potrafiła wywalczyć swoje prawa jako kobieta, żona i matka. Odwaga i determinacja Tamar, a także jej umiejętność stanowienia o sobie, przeciwstawiona jest aparatowi władzy, w tym zbiorowi religijnych nakazów i zakazów.

Uwolnienie się od obowiązujących powszechnie wzorców zachowań po to, by nie utracić własnej tożsamości i podmiotowości, stanowi ideę, która obecna jest w całej twórczości VALIE EXPORT. Artystka dotyka problemów społecznych, politycznych i religijnych z perspektywy feministycznej, bezkompromisowo demonstrując swój bunt wobec władzy, która niszczy człowieka jako wolną i niezależną jednostkę. W zestawieniu z obrazami przepełnionymi przemocą i cierpieniem instalacja Die Stimme des Gesichts – die 14 Schleier der Tamar nabiera nowych sensów i znaczeń, kobietę-ofiarę przeobrażając w kobietę-wojowniczkę.

Wystawa VALIE EXPORT w Galerii Labirynt stanowi ciekawe ujęcie twórczości artystki, którą zwykle postrzega się w kontekście nurtu sztuki feministycznej. Tattooed Years / Tatuowane lata eksponuje wątki związane z fizycznym i psychicznym okaleczeniem oraz związanym z tym bólem, który uwalnia tłumione głęboko uczucia i emocje. EXPORT niezwykle celnie dotyka rejonów świadomości związanych z odczuwaniem zarówno cierpienia, jak i współczucia. Ujawnia lęki, z którymi na co dzień nie chcemy się mierzyć, demaskuje społeczne mechanizmy kontroli i represji. Jak pisze kuratorka w tekście towarzyszącym wystawie, „chodzi tu o wielowymiarowość i nielinearność, o rozszerzenie i splątanie, o zbieżności i odwołania, o czas, ruch i procesualność dzieła sztuki”, za pomocą których ukazana została jedna z możliwych perspektyw odczytania historii Lublina.