Od Rzeczypospolitej do PRL-u
Ustawą z 11 września 1944 roku Krajowa Rada Narodowa, całkowicie podległa Moskwie, przyznało Bolesławowi Bierutowi uprawnienia marszałka sejmu, a ponieważ wedle wykładni powołanego 2 miesiące wcześniej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, urząd prezydencki był opróżniony, Bierut dostał również kompetencje należne prezydentowi w zakresie ogłaszania ustaw, zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, zawierania umów z innymi państwami i wykonywania prawa łaski. 31 grudnia 1944 PKWN przekształcono w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, a ustawa KRN zmieniła tytuł Bieruta z przewodniczącego KRN na Prezydenta Krajowej Rady Narodowej, co akcentowało jego centralną pozycję w nowych władzach, choć z przyczyn taktycznych Bierut podawał się za bezpartyjnego. Rząd Tymczasowy, podobnie jak wcześniej PKWN, wydawał dekrety, które wchodziły w życie po przedstawieniu prezydium KRN. Sytuacja nie uległa zmianie po powstaniu w czerwcu 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Naczelnym zadaniem nowych władz było zdławienie opozycji w postaci utworzonego przez Mikołajczyka Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wobec popularności PSL i słabego poparcia dla komunistów – i mimo przeprowadzenia jeszcze we wrześniu 1944 roku reformy rolnej – racją bytu nowego reżimu było krwawe dławienie opozycji przy pomocy UBP i sojuszniczej armii oraz odwlekanie wyborów parlamentarnych, tak aby nie powtórzyć błędu węgierskiego, gdzie wybory w 1945 roku zakończyły się klęską komunistów. Temu właśnie służyło przeprowadzenie plebiscytu ludowego z 30 czerwca 1946 roku – próby generalnej przed wyborami, które odbyły się 19 stycznia 1947 roku.
W jednoizbowym Sejmie Ustawodawczym, który ukonstytuował się 4 lutego 1947 roku, 90 proc. miejsc zajmowali zwolennicy nowej władzy spod znaku PPR, PPS, SL i SD. Tego samego dnia uchwalono wzorowaną na rozwiązaniach konstytucji marcowej ustawę o wyborze prezydenta, a 5 lutego na urząd ten wybrano Bolesława Bieruta. 19 lutego Sejm uchwalił ustawę o zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej, zwaną Małą Konstytucją . Kompetencje prezydenta były podobne do kompetencji przyznanych mu w 1921 roku, co zresztą zupełnie nie odpowiadało faktycznemu układowi sił i praktyce sprawowania władzy. Jego pozycję wzmacniał natomiast fakt, że był jednocześnie przewodniczącym Rady Państwa, której zadaniem było zatwierdzanie dekretów wydawanych przez rząd, nadzór nad radami narodowymi, które zastąpiły samorząd terytorialny, wykonywanie inicjatywy ustawodawczej.
Już w 1949 roku zainicjowano prace nad nową konstytucją. W 1950 poufny projekt ustawy przedstawiono Biuru Politycznemu PZPR (powstałej z fuzji PPR i PPS w grudniu 1948). Dalsze prace polegały przede wszystkim na upodobnieniu proponowanych rozwiązań do konstytucji ZSRR z 1936 roku. Ostateczną instancją okazał się Józef Stalin, który uszlachetnił projekt wprowadzając kilkadziesiąt odręcznych poprawek. Sejm uchwalił konstytucję 22 lipca 1952 roku, co wymagało przedłużenia jego kadencji o pół roku.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) – bo tak brzmiała nowa nazwa państwa – zrywała z zasadą trójpodziału władz na rzecz koncepcji władzy jednolitej z jednoizbowym sejmem jako naczelnym organem władzy. Zniesiono również urząd prezydenta, zastępując go Radą Państwa, złożoną z osób wybieranych przez Sejm spośród posłów.
Od PRL do Rzeczypospolitej
Nowy rozdział w dziejach konstytucjonalizmu polskiego otworzyły umowy przyjęte przy Okrągłym Stole, szczególnie Stanowisko w sprawie reform politycznych z 5 kwietnia 1989 roku. W myśl tego dokumentu, 7 kwietnia Sejm przyjął nowelizację konstytucji z 1952 roku. Poprawki zakładały przywrócenie urzędu prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe na 6-letnią kadencję. Prezydent reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, miał prawo stosować weto wobec ustaw parlamentu, występował do Sejmu z wnioskiem o powołanie i odwołanie premiera, mógł zwoływać specjalne posiedzenia Rady Ministrów (Rada Gabinetowa), wydawać rozporządzenia i zarządzenia na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. 19 lipca 1989 roku podczas posiedzenia Zgromadzenia Narodowego prezydentem wybrano gen. Wojciecha Jaruzelskiego.
Postanowienia noweli kwietniowej nie miały długiego żywota. Wybory z 4 czerwca 1989 roku i walne zwycięstwo „Solidarności” przyspieszyły bieg wydarzeń polskiej „łagodnej rewolucji”. Już bowiem 27 września 1990 roku zmieniono konstytucję, postanawiając, że kadencja obecnego prezydenta wygaśnie przed upływem ustawowego terminu, a nowe wybory – o charakterze powszechnym – zostaną rozpisane przed końcem 1990 roku. Wybory odbyły się 25 listopada. Najwięcej głosów uzyskał Lech Wałęsa (39,95%), drugi był Stanisław Tymiński (23,10%), który wyprzedził premiera Tadeusza Mazowieckiego (18,08%). Zgodnie z ordynacją wyborczą konieczna była druga tura wyborów, która odbyła się 9 grudnia i przyniosła zwycięstwo Wałęsie (75% głosów).
Przeprowadzone do schyłku 1990 roku zmiany w konstytucji, jakkolwiek doniosłe politycznie, miały jednak charakter prowizoryczny. 17 października 1992 sejm uchwalił Małą Konstytucję, która weszła w życie z dniem 8 grudnia. Stała ona na stanowisku trójpodziału władz. Nie rozstrzygnęła natomiast toczącej się wówczas dyskusji o kształcie prezydentury. Z jednej strony bowiem uniemożliwiała prezydentowi jednoczesne pełnienie innych urzędów państwowych (np. premiera), ale z drugiej zachowała dlań pozycję „najwyższego przedstawiciela Państwa Polskiego w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych” oraz realne, a nie tylko symboliczne zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Prezydent mógł również zwoływać posiedzenia rządu i przewodniczyć im. Kompromis pomiędzy prezydentem Wałęsą a zwolennikami ograniczenia władzy prezydenckiej doprowadził do wyłączenia spod zasady kontrasygnaty premiera licznych rozporządzeń jakie przysługiwały prezydentowi. W sumie więc Mała Konstytucja nie dawała jasnego obrazu stosunków pomiędzy naczelnymi organami władzy i z tego powodu była krytykowana zarówno przez prawników, jak polityków. Wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję prezydent faktycznie odgrywał większą rolę niż głowa państwa w klasycznych systemach parlamentarno-gabinetowych. Stąd i określenie polskiego modelu ustrojowego jako systemu parlamentarno-prezydenckiego. Mała Konstytucja istotnie wzmacniała rząd, dając mu uprawnienia do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, co okazało się przydatne w warunkach transformacji ustroju gospodarczego.
Prace konstytucyjne kontynuowano w Sejmie I kadencji, a potem w wybranym w 1993 roku Sejmie II kadencji, który postawił sobie za jedno z naczelnych zadań uchwalenie konstytucji, która zgodnie z ustawą z 23 kwietnia 1992 winna zostać poddana pod osąd obywateli w drodze referendum. W trakcie prac nad konstytucją upłynęła kadencja Lecha Wałęsy. W drugiej turze wyborów w dniu 19 listopada 1995 roku prezydentem wybrano Aleksandra Kwaśniewskiego, który uzyskał 51,72% głosów, wobec 48,28% głosów oddanych na Lecha Wałęsę. 5 lat później, 8 października 2000 roku Aleksander Kwaśniewski został ponownie wybrany prezydentem, uzyskując w pierwszej turze 51,72% głosów.
W roku 2005 w wyborach na urząd Prezydenta RP zwyciężył w II turze Lech Kaczyński (54,04% głosów). Jego konkurent Donald Tusk otrzymał 46% głosów. Z powodu tragicznej śmierci Prezydenta Lecha Kaczyńskiego wybory odbywają się o kilka miesięcy wcześniej.
