Andrzej Wajda – Matejko polskiego kina

Laureat Oscara za całokształt twórczości oraz kilkudziesięciu innych najważniejszych nagród filmowych. Najlepiej znany na świecie polski artysta XX i XXI wieku. Reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, pisarz, malarz, rysownik, szef legendarnego zespołu filmowego X i coraz ważniejszej Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii, senator RP.

Niegdyś zniechęcony do tradycji kultywowanej w Akademii im. Jana Matejki w Krakowie, dziś sam nazywający się „filmowym Matejką”^[1], czyli artystą poczuwającym się do obowiązku mówienia o historii i teraźniejszości swojego kraju. Trochę jak „sumienie narodu”. Specjalnie piszę z użyciem cudzysłowu, bo to określenie w odniesieniu do twórcy filmowego mogłoby wydawać się trochę na wyrost. Ponieważ jednak kino, a kino Wajdy w szczególności, jest formą syntezy sztuk, skupiając cechy malarstwa, literatury i teatru, również posłannictwo, niegdyś zarezerwowane wyłącznie dla tych sztuk wysokich, może być chyba wyrażane za pomocą środków „sztuki jarmarcznej”, lub – co brzmi bardziej elegancko, za Karolem Irzykowskim – środków „X muzy”.

Urodził się w 1926 w Suwałkach, gdzie stacjonował pułk jego ojca, zawodowego oficera kawalerii. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Suwałkach^[2], a następnie w Radomiu^[3], dokąd został przeniesiony jego ojciec. Podczas kampanii wrześniowej 1939 Jakub Wajda dostał się do niewoli sowieckiej i później został zamordowany w Charkowie przez NKWD. Andrzej był wychowywany przez matkę. Od dziecka wykazywał zdolności artystyczne, w czasie wojny w Radomiu ukończył gimnazjum i uczył się w prywatnej szkole malarskiej, musiał też pracować fizycznie, był także łącznikiem AK^[4]. Po wojnie chciał przede wszystkim zajmować się sztuką i w ten sposób budować swój kraj. Niekoniecznie w zgodzie z komunistyczną propagandą, która między innymi twierdziła, że zbrodni katyńskiej dokonali hitlerowcy, a nie aktualni przyjaciele – Rosjanie. Zdał na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie na Wydział Malarstwa w 1946 i formalnie był studentem Akademii do 1950, choć już po drugim roku studiów krakowskich przeniósł się na Wydział Reżyserii nowopowstałej Szkoły Filmowej w Łodzi.

Jako młody malarz był raczej tradycjonalistą. Przechowywane dziś w Muzeum Okręgowym i Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia w Radomiu wczesne obrazy: akwarele i małe oleje, dowodzą niewątpliwego talentu młodego gimnazjalisty, ale i dużej nieporadności. To urokliwe zakamarki miasta: podwórka starówki, kościół bernardynów, portrety i martwe natury. Szczerze mówiąc – nic szczególnego. Może kilka rysunków ołówkiem (np. Wnętrze sklepu, 1947/48), przedstawiające sceny lekko udramatyzowane, pozwalają domyślić się w autorze przyszłego reżysera filmowego.

Andrzej Wajda wyjechał z Radomia do Krakowa w 1946, gdzie podjął studia na najbardziej renomowanej, ale i przywiązanej do tradycji Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki na Wydziale Malarstwa. Jego kolegą na roku był Andrzej Wróblewski, jeden z najwybitniejszych powojennych malarzy polskich, występujący w swojej twórczości, a także działalności w tzw. grupie samokształceniowej (należał do niej także Wajda) – przeciwko stylowi profesorów Akademii, należących w większości do kręgu École de Paris.

Prace Andrzeja Wajdy z okresu studiów krakowskich należałoby jednak uznać za wciąż raczej tradycyjne w stylu, choć zachowało się także kilka prac nowocześniejszych w założeniach, jak np. Autoportrety z 1950 i 1951. Wróblewski, ogromny talent, któremu niedane było zaistnieć na arenie międzynarodowej, chciał rewolucjonizować i rewolucjonizował malarstwo, czuł się jednak niezrozumiany i niespełniony, co było powodem jego (prawdopodobnie) samobójczej śmierci w Tatrach w 1957. Pytany niedawno o przyczyny rezygnacji ze studiów malarskich i o Wróblewskiego, reżyser odpowiedział: „Wróblewski nie miał szansy na karierę za granicą, umarł tylko dlatego, że PRL nigdy go nie wysłała na żadną poważniejszą wystawę”^[5].