Studia w szkarłacie

Daltonista, który upodobał sobie kolor czerwony; outsider rozdarty między Danią a USA; twórca, dla którego uprawianie sztuki jest tożsame z aktem przemocy; autor dla wszystkich i dla nikogo. Nicolas Winding Refn.

Przez kilkanaście lat Nicolas Winding Refn sprawiał niemałe problemy recenzentom lubiącym szufladki. Niby obracał się w kręgu konwencji gatunkowych, lecz jego filmy daleko odbiegały od przezroczystej i podporządkowanej narracji stylistyki. Zarazem z miernym powodzeniem próbował zainteresować swoimi projektami wytrawną publiczność festiwalową. Dla koneserów kina artystycznego były one zanadto naznaczone odwołaniami gatunkowymi i nazbyt brutalne, prowokując do łatwych i niesprawiedliwych skojarzeń z epigonami Quentina Tarantino. W wypadku Refna łączników biograficznych z autorem Wściekłych psów (1992) jest jednak kilka – to przede wszystkim zamiłowanie do krwawego kina eksploatacji, pieczołowite układanie ścieżek dźwiękowych oraz dyplom reżysera-samouka, uzyskany w wypożyczalni kaset wideo, a nie w szkole filmowej.

Tej ostatniej Refn bowiem nie ukończył. Gdy po epizodzie w szkole aktorskiej dostał się na prestiżowe zajęcia dla reżyserów w Kopenhadze, szybko je porzucił, aby skupić się na pracy nad pełnometrażowym debiutem. Dealer (1996) – rozwinięcie wcześniejszej krótkometrażówki Pusher (1993) – odniósł spektakularny sukces w rodzimej Danii i zapoczątkował międzynarodową karierę Madsa Mikkelsena. Odmierzana ekranowymi planszami z dniami tygodnia opowieść o upiornych siedmiu dniach z życia Franka, podrzędnego handlarza narkotyków, intrygowała połączeniem kina społecznego w ujęciu brytyjskim z gatunkowymi wzorcami kina gangsterskiego.

Na szorstki realizm, przywodzący na myśl wczesne filmy Kena Loacha, została nałożona klasycznie prosta intryga – szybko wygenerowany dług wpycha głównego bohatera na drogę do zatracenia. W chropowatej fakturze ujęć z ręki, które właśnie wtedy lansowali młodzi buntownicy spod znaku Dogmy, pojawiają się pewne pęknięcia. Refn nie jest bowiem zainteresowany wyłącznie dążeniem do minimalizmu i „życiowej prawdy”. Niektóre kadry Dealera wydają się celowo wyprane z kolorów, z kolei inne – przefiltrowane przez błękity, zielenie i różne odcienie czerwieni. W wieloplanowej sekwencji finałowej migający w tle niebieski neon – niczym kardiogram wskazujący, że serce bohatera jeszcze bije – towarzyszy ujęciom rdzawo rozświetlonej twarzy przerażonego Franka. Takie zbitki kolorystyczne powrócą w Drive (2011), gdzie Refn rozcieńcza swą ulubioną mocną czerwień już nie tylko w cynober wystroju gangsterskiej pizzerii, ale i w pomarańczowe światło miejskich latarni, miękko ogrzewające zimny miejski krajobraz.

Pomaluj to na czerwono

Zamiłowanie reżysera do wyrazistych zabiegów barwnych jest o tyle dziwne, że jest on daltonistą. Być może jednak to właśnie ten fakt sprawia, że Refn jest zdolny do odróżniania tylko niektórych kolorów i dlatego jego kolejne filmy są skąpane w karmazynowych odcieniach, a plany zdjęciowe obstawione szkarłatnymi rekwizytami. Hotel w Fear X (2003), dom publiczny w Pusherze II – Krwi na rękach (2004), bar w trzeciej odsłonie trylogii (Pusher III – Jestem aniołem śmierci, 2005), a nawet mieszkanie wuja tytułowego Bronsona (2008) wyglądają jak dzieło tego samego szalonego dekoratora wnętrz (choć każdy z tych filmów był współtworzony przez innego scenografa). Czerwone kotary, dywany, abażury, czasem ściany, a niekiedy nawet serwowane drinki – tak mogłyby wyglądać oniryczne przestrzenie kolejnego obrazu Davida Lyncha. U Refna ta scenografia nie kojarzy się z surrealizmem, lecz może być wskazówką, że destrukcyjny potencjał bohaterów manifestuje się w wyglądzie ich otoczenia lub ujawnia się w stylistycznych zabiegach naznaczonych barwą posoki i gwałtownych uczuć.

W nakręconym w Kanadzie Fear X, nie do końca udanym puzzle film, opowiadającym o sklepowym ochroniarzu (John Turturro) próbującym wyjaśnić zagadkę śmierci żony, intensywne doznania psychiczne bohatera obrazują niepokojące ujęcia. Kamera kilkakrotnie „wsuwa się do głowy” protagonisty, a tam znajduje tajemniczą postać niepotrafiącą wyzwolić się z przypominającej łono pułapki. Ostatecznie dopiero fizyczny ból i widok własnej krwi wydają się przynosić upragnione wyzwolenie. Sekwencję abstrakcyjnych, nerwowo migoczących w takt industrialnych dźwięków, czerwono-czarnych kadrów wieńczy surrealistyczny widok hotelowej windy, przed którą delikatnie faluje woda. Drzwi zasuwają się– kilkuletni koszmar paranoicznego bohatera zdaje się dobiegać końca.

W zbliżony sposób narasta pulsowanie czerwieni w filmie Valhalla: Mroczny wojownik (2009), historii podróży skandynawskich krzyżowców do Nowego Świata. Monochromatyczne otwarte przestrzenie, poszarzałe przez wiecznie osiadłą mgłę, są kontrapunktowane coraz bardziej intensywnymi jaskrawoczerwonymi snami wojownika. Niemy Jednooki, stylizowany na wcielenie Odyna, zdradza nie tylko ponadprzeciętne umiejętności walki, lecz ujawnia również zdolności profetyczne. Śniąc w czerwieni, wizualizuje on własną ofiarę, którą wkrótce przyjdzie mu złożyć. Wcześniejsze ujęcie zabarwionej na czerwono wody zapowiada, że danina krwi jest nieunikniona. Dopiero finałowa scena, w której błękit nieba połączy się z lazurem oceanu, przynosi ukojenie.

Czerwień, łączona zwykle u Refna z czernią, już w napisach początkowych wielu jego filmów zapowiada agresję, krew i śmierć– nigdy miłość. Na poły autobiograficzny Bleeder (1999) potwierdza ten trop. Obserwowany przez bohatera akt przemocy, którego dopuszczają się ochroniarze w nocnym klubie wobec sprowokowanego napastnika, rozgrywa się w ciasnym korytarzu, który tonie w czerwieni. Szokujący widok staje się dla niego poluzowaniem wewnętrznego spustu, uruchamiającego powstrzymywane dotąd pragnienia. Czerwone światło mówi „Idź!”, a nie „Stój!”. Od tej pory ujęcia sygnalizujące kolejne stopnie pogrążania się w obsesji „rozwiązania swoich problemów” za pomocą broni palnej będą kończone poczerwienieniem ekranu.