Żyj jak wszyscy. Anatolij Marczenko

Ruch dysydencki w ZSRR pojawił się pół wieku temu – nagle i jakby znikąd, wprawiając w zdumienie nie tylko sowieckie władze, ale także zachodnich sowietologów. Do tej chwili nikt nie ośmielał się nawet myśleć, że możliwe jest w Związku Radzieckim jawne działanie w obronie praw człowieka czy zakładanie niezależnych stowarzyszeń. Społeczność dysydencką stanowiła głównie inteligencja twórcza, która podjęła próbę poszerzenia granic wolności społecznej, światopoglądowej, wybierając „trzecią drogę”: nie przeciwko władzy ani nie w jej imieniu, lecz – niezależnie od niej.

Inaczej do tego środowiska dołączył Anatolij Marczenko – urodzony w rodzinie kolejarza, niewykształcony robotnik. Niesłusznie oskarżony, trafił do więzienia i odtąd stał się zdecydowanym przeciwnikiem reżimu i służącej mu ideologii. Znalazł się w środowisku moskiewskiej inteligencji za pośrednictwem dysydentów, z którymi się zaprzyjaźnił, odbywając karę w łagrach mordwińskich. Z czasem stał się jedną z ważniejszych postaci tego kręgu.

Przedstawiamy Anatolija Marczenkę poprzez fragment jego wspomnień, a także zapisy dwóch dysydentek – Ludmiły Aleksiejewej (historyka, współzałożycielki Moskiewskiej Grupy Helsińskiej) oraz Flory Litwinowej.  (Red.)

Żyj jak wszyscy – Anatolij Marczenko

Każdą wolną chwilę spędzaliśmy razem. Rozmawialiśmy tylko o jednym: dokąd mam pojechać, gdzie i jak urządzić się na wolności. Kierownik naszej jednostki już dawno poinformował mnie, że zgodnie z obowiązkiem meldunkowym mam zakaz osiedlania się w obwodzie moskiewskim i leningradzkim, w miastach portowych, w okręgach granicznych. Oprócz tego są miasta reżimowe, w których też mnie nie zameldują.

− A co to są te miasta reżimowe? Które to?

− Gdzie nie zameldują, tam – znaczy się – są reżimowe.

− No dobra, a gdzie mogę mieszkać?

− Dowiecie się na wolności, a na razie dokąd mam wam wystawić zaświadczenie i bilet?

− No, do obwodu kalinińskiego, chyba.

Major uśmiechnął się.

− W kalinińskim nie zameldują.

− To niech będzie kurski.

− Mogę dać wam zaświadczenie ze skierowaniem do Kurska. Ale, Marczenko, powiem wprost: lepiej jedźcie ze zorganizowanego naboru na północ czy na Syberię, żeby niepotrzebnie się nie wałęsać.

− Z jednego łagru do drugiego i to takiego samego, tylko bez drutu? Dziękuję, ale nie. A z moim stanem zdrowia i tak mnie nie wezmą.

− Jak chcecie, to wasza sprawa. Ale jeśli zaczniecie czegoś się domagać, znowu traficie do nas. Bez żadnego ociągania zameldujemy was w mordwińskich łagrach na pięć do siedmiu lat.

Przyjaciele najbardziej martwili się o to, czy uda mi się od razu dostać na wizytę do dobrego laryngologa. Budowali też bardziej odległe plany mojej przyszłości. Walerij upierał się przy tym, że koniecznie muszę się uczyć.

− Kończ szkołę wieczorową i idź na studia. Jeszcze nie jest za późno.

− Walerka, ale co ze mnie za uczeń? Przecież z matmy jestem ciemny jak noc.

Walerij zaczynał tłumaczyć, że niezdolnych nie ma, z wyjątkiem chyba klinicznych idiotów. Po prostu matematyki zwykle źle uczą.

− Jak będziesz chciał, to dasz radę.

− Przecież głuchy jestem, nic nie usłyszę na lekcji.

Julij ^[1] powiedział, że w Moskwie można kupić aparat słuchowy.

− Trzeba będzie trochę wydać. Ale dziewczyny nie zauważą, że jesteś głuchy. Tylko włosy będziesz musiał zapuścić, żeby go schować.

Dyskutowano o wszystkim, łącznie z najdrobniejszymi szczegółami: jakie cywilne ubrania założę, gdzie i co trzeba będzie kupić, żeby było i tanio, i dobrze. Jechać trzeba będzie w łagrowym buszłacie. Tak się stało, że z własnych rzeczy zostały mi tylko stary kombinezon narciarski i buty. Żeby jak najszybciej zrzucić z siebie buszłat, który tak mi obrzydł! Chłopaki poprzynosili mi wycinki z jakichś czasopism: modne męskie stroje, porady, jaki krawat dobrać do jakiego garnituru. Można pomyśleć, że zaopatrzę się w co najmniej trzy garnitury i ciągle będę kursował między salą koncertową a przyjęciami dyplomatycznymi.

Ostatnie dni w łagrze są szczególnie męczące – ciągną się w nieskończoność. Trudno jest uwierzyć, że ten dzień – dzień zwolnienia – rzeczywiście nastąpi i nie wiesz, czego oczekiwać później.

Jeszcze poprzedniego dnia oddałem wszystkie sprzęty więzienne i odzież ochronną. Wczesnym rankiem 2 listopada [1966] przyszli się pożegnać przyjaciele i znajomi, którzy mieli odbyć pierwszą zmianę; zaraz ich zabiorą i już nigdy się nie zobaczymy. Przyszli Burow, dwóch Walerijów z Leningradu – Ronkin i Smolkin, ich współoskarżony Wadim, podeszli do mnie też inni, z którymi znałem się blisko. Wszyscy życzyli mi, żebym dobrze urządził się na wolności, dawali adresy swoich krewnych, prosili, bym wstąpił do nich, jeśli będę miał po drodze. Prosili też, aby o nich nie zapominać, o tych – którzy zostają w Mordowii, którzy siedzą we Władimirce ^[2]. Kiedy poszli do pracy, zostali najbliżsi przyjaciele: Walerij, Julij, Kola, Tolik Futman, Anton. Julij dał mi w prezencie książkę Lebiediewa o Czaadajewie – wiedział, że bardzo mi się spodobała. Na pustej stronie napisał:

„A w sumie niegłupi

Ten los otrzymałeś.

Bo tutaj ogłuchłeś

I tutaj przejrzałeś.

Bądź dumny, to sukces znaczny:

Nie każdy widzi, choć patrzy. ^[3]

Z szacunkiem i najlepszymi przyjacielskimi życzeniami

Toli Marczence od Julija Daniela”

Futman z Walerijem dali mi na pamiątkę Historię Manon Lescaut Prévosta ^[4] – najpewniej nie bez powodu.