W maju tego roku spojrzenie branży artystycznej całego świata skupione było na Wenecji. Zrecenzowano już najważniejsze wystawy, opisano prezentacje nagrodzone Złotymi Lwami, wypunktowano najciekawsze realizacje i najbardziej obiecujących artystów. Po raz kolejny pojawiły się głosy, że prezentacja sztuki, opierająca się na geograficznych podziałach (w pawilonach narodowych), jest już anachronizmem. Wciąż jednak to ogrody Giardini (wraz z wystawa główną w arsenale) znajdowały się w centrum uwagi i zepchnęły na dalszy plan wystawy towarzyszące Biennale, rozsiane po całej Wenecji. Szkoda, gdyż to właśnie te satelickie wystawy często były znacznie ciekawszym uzupełnieniem tematu przewodniego wystawy głównej („Wszystkie przyszłości świata”), niż prezentacje w pawilonach narodowych.
Warto zatem pamiętać, że do 22 listopada można było przyjrzeć się mniejszym ekspozycjom towarzyszącym Biennale, na przykład wystawie pt. Dispossession przygotowanej przez Europejską Stolicę Kultury Wrocław 2016 – interdyscyplinarnej opowieści, krążącej wokół tematu przesiedleń, migracji a przede wszystkim wokół tematu utraty domu i niemożności jego odzyskania w kontekście zarówno powojennych jak i współczesnych wydarzeń.
Magia przeszłości i niepokoje teraźniejszości
Projekt Dispossesssion w dużej mierze wywodzi się z wrocławsko-zorientowanych zainteresowań Michała Bieńka i jego wcześniejszego projektu kuratorskiego, realizowanego w Muzeum Współczesnym Wrocław, pt. Niemcy nie przyszli. Na wystawie w MWW, która odbyła się zimą zeszłego roku, oglądać było można szereg prac artystycznych nawiązujących do tematu niemieckiej historii Wrocławia oraz powojennych przesiedleń ludności na tereny Ziem Odzyskanych.
Znaczna część artystów biorących udział w projekcie wychowywała się na terenach Ziem Odzyskanych, przede wszystkim na terenie Wrocławia. Stąd też z większości prac zaprezentowanych na wystawie wybrzmiewała swego rodzaju tęsknota i nostalgia, odziedziczona zapewne po pokoleniu przesiedlonych. W zawiłej przestrzeni MWW udało się zbudować bardzo ciekawą narrację, bazując w dużej mierze na opowieściach poprzednich pokoleń, w których fakty łączyły się z miejskimi legendami, a realne przedmioty, pozostawione przez Niemców, służyły budowaniu fantazji, o ukrytych w poniemieckim Wrocławiu skarbach.
Wystawa Dispossession pokazywana w pałacu Dona Brusa w Wenecji również krąży wokół tematu utraty domu, wywłaszczenia i poczucia wykorzenienia. Wenecka ekspozycja odarta jest jednak z owej, specyficznej dla wrocławskiej Niemcy nie przyszli nostalgii. Powojenne historie dotyczące przesiedleń posłużyły kuratorom Dispossession jedynie jako punkt wyjścia dla budowania opowieści o losach współczesnych migrantów i poszukiwaniu domu w dzisiejszym, niespokojnym świecie. Zwiedzając wystawę i przypominając sobie prace zaprezentowane na Niemcy nie przyszli uświadamiamy sobie, że nim historie naszych dziadków stały się magiczną opowieścią o ukrytych skarbach, były zupełnie zwyczajną opowieścią o ludzkiej tragedii. Tej samej tragedii, o której dziś na wystawie Dispossession opowiadają artyści z Polski, Niemiec i Ukrainy.
***
Na wejściu do pałacu Dona Brusa witał nas samochód – mobilny dom Manafa Halbouni. Artysta mieszkał w Niemczech gdy w jego ojczyźnie, Syrii, w 2011 roku rozpoczęła się wojna domowa. Mobilne miejsce do życia powstało w wyniku silnego poczucia niemożności powrotu do domu i niepewności swojej sytuacji jako emigranta w Niemczech (spowodowanej m.in. nasilającymi się demonstracjami antyimigracyjnymi Pegidy – organizacji walczącej z polityką azylową i imigracyjną Niemiec i Europy). Praca pt. Dom jest nigdzie stanowi odzwierciedlenie pełnych niepokoju nastrojów we współczesnej Europie.
Nad samochodem-rzeźbą znajduje się jeszcze jedna praca artysty – betonowy relief z kaligrafią arabską „Al Kaed” (co w j. polskim znaczy „wódz”) wykonaną ze stalowych prętów. W tej pracy artysta odwołuje się do czasów swojej młodości. Każdego ranka, pod szkołą w Damaszku, do której uczęszczał Halbouni, dzieci zbierały się by oddać hołd wiecznemu wodzowi. Forma pracy budzi oczywiste skojarzenia z gruzowiskiem – tym co pozostało po idyllicznej krainie dzieciństwa artysty.
Wchodząc na kolejne piętro pałacu, kierunek wyznacza praca Doroty Nieznaleskiej pt. Reisefieber. Ze starych, poniemieckich drzwi (które artystka pozyskała z terenów Ziem Odzyskanych) Nieznalska zbudowała rodzaj wagonu, konteneru przypominającego ten do przewożenia bydła. Forma nieodzownie kojarzy się z przymusowymi przesiedleniami, odbywającymi się zwykle w brutalnych i nieludzkich warunkach. Umiejscowienie pracy sprawia, że kontener może pełnić funkcję korytarza. Reisefieber mimowolnie wypełnia naszą podświadomość obrazami wojny i prowadzi do kolejnych realizacji: tuż za instalacją Nieznalskiej znajduje się praca Susanne Keichel – dokumentacja jak najbardziej aktualnych wydarzeń, jakie mają miejsce we współczesnym Dreźnie (przybierające na sile antyimigracyjne działania wspomnianej wcześniej Pegidy).
W kolejnej sali zobaczyć możemy instalację pt. Podwórko autorstwa ukraińskiej Grypy Otwartej. Praca w najbardziej dosłowny i bezpośredni, a jednocześnie chyba w najbardziej wzruszający sposób dotyka tematu przewodniego wystawy – tematu utraty domu.
Artyści przeprowadzili wyczerpujące wywiady z dwoma kobietami, które na skutek zawirowań związanych z wojną utraciły swój dom. Jedna z kobiet zmuszona była w niedalekiej przeszłości do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania we wschodniej Ukrainie (na terenach kontrolowanych przez separatystów). Druga została wysiedlona po II Wojnie Światowej z Wołynia (obszaru należącego obecnie do Ukrainy). Artyści poprosili obydwie kobiety o opisanie utraconego domu. Na pracę pt. Podwórko składają się zarówno zapisy audio-wideo przeprowadzonych rozmów jak i modele domów, które artystom udało się zrekonstruować na podstawie wywiadów.
W obydwu wypadkach obserwujemy trudności związane z opisaniem przestrzeni – jej wyglądu i charakteru, za pomocą słów. Szczególnie trudne okazuje się opisanie utraconego miejsca, gdy do czynienia mamy z odległymi wydarzeniami i niewyraźnymi wspomnieniami (przypadek wysiedlenia z Wołynia). W wywiadzie obserwujemy liczne wzruszające momenty, w których próba odtworzenia konkretnej, fizycznej formy przywołuje całą falę zarówno dobrych jak i złych wspomnień. Odkrywa, wydawałoby się, dawno temu już zabliźnione rany. Zmaganie się z dramatyczną przeszłością i niedoskonałością własnej pamięci okazuje się niezmiernie trudne. Biorąc jednak pod uwagę, iż jest to jedyna możliwa forma symbolicznego odzyskania domu, górę bierze raczej determinacja niż zrezygnowanie. Wzruszenie, jakie przychodzi gdy okazuje się, że po długiej rozmowie udało się odtworzyć dom w postaci niewielkiego, trójwymiarowego modelu, mówi samo za siebie.
Jedną z ciekawostek wystawy jest przygotowany specjalnie na te okazję tekst Oksany Zabużko (My, deportowani: koda), który ma znaleźć się także w nowej książce pisarki, opartej na wspomnieniach matki autorki i mówiącej o traumie wysiedleń. W tekście (zaprezentowanym na wystawie w formie audio-wizualnej instalacji) autorka dotyka problemu niemożności zapuszczenia korzeni na nowo oraz ciągłego poczucia bycia w drodze i życia na walizkach, jakie towarzyszy osobom wysiedlonym.
