Dwadzieścia lat jakie minęło od Jesieni Ludów skłania do przemyślenia pojęcia Europa Środkowa i do zastanowienia się, jaki jest sens tego pojęcia dzisiaj, w nowym kontekście politycznym i w obliczu nowych wyzwań społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych. Czy w XXI wieku jest jeszcze sens posługiwania się tym pojęciem?
Kiedy, przyszły prezydent Czechosłowacji, w słynnym odczycie wygłoszonym na Uniwersytecie Londyńskim w 1915 roku mówił o Europie Środkowej, miał na myśli szczególny obszar etniczny zamieszkały przez małe narody, obszar rozciągający się od Salonik i Triestu, na południu, po Gdańsk (Danzig) i Petersburg na północy. Obszar ten przedstawiany był przez Masaryka jako strefa niebezpieczna, brzemienna w narodowe antagonizmy, jako przestrzeń zamieszkała przez narody, które przez całe stulecia podlegały obcej dominacji, tureckiej, austriackiej, niemieckiej, rosyjskiej; które niestrudzenie walczyły o wolność i narodową suwerenność, o prawo do stworzenia własnych, narodowych państw. Europa Środkowa była dla Masaryka strefą pozbawioną centrum, rodzajem pasa buforowego oddzielającego zachodnią część Europy od wschodniej, naturalną opozycją wobec niemieckiej woli mocy (Will zum Macht) i niemieckiego parcia na wschód (Drang nach Osten). To był powód, dla którego Masaryk tak mocno akcentował rolę Słowian1.
W połowie lat 80., kiedy czeski pisarz Milan Kundera, w głośnym eseju The Tragedy of Central Europe2, przywołał ideę Europy Środkowej, nadając jej nową żywotność, sytuacja była inna. Europa Środkowa opisana została przez Kunderę jako integralna część Zachodniej Europy, która po drugiej wojnie światowej, wbrew swojej woli, przesunięta została na Wschód. Europa Środkowa jest geograficznie środkiem, kulturowo – zachodem, a politycznie – od 1945 roku wschodem, pisał Kundera. Jest więc klasyczną hybrydą, w której zachodni duch zmaga się z obcym sobie, wschodnim ciałem. Sprzeczność między zachodnim duchem a wschodnim ciałem była największą tragedią tej mitologicznej przestrzeni, tego królestwa ducha, które Kundera wykreował pod nazwą „Europa Środkowa”. Europa Środkowa była ostatnim miejscem na ziemi, gdzie termin „Europa” oznaczał coś więcej niż czysto geograficzne pojęcie – był znakiem wyższych wartości, demokracji, racjonalizmu, tolerancji, swobód obywatelskich, praw człowieka itd., a mieszkańcy Europy Środkowej byli ostatnimi obrońcami tych specyficznie europejskich wartości, ostatnimi Europejczykami gotowymi za nie cierpieć, a nawet umierać.
Przywołane tu dwa pojęcia Europy Środkowej i dwa teksty, powstałe w całkowicie odmiennych warunkach historycznych, mają pokazać jak zmieniał się zakres pojęcia Europa Środkowa i jak sytuacja polityczna wpływała na rozumienie tego pojęcia. W wykładzie Masaryka Europa Środkowa określona została jako wielki obszar rozciągający się od Morza Egejskiego po Bałtyk; w eseju Kundery granice Europy Środkowej pokrywają się praktycznie z granicami dawnej monarchii Habsburskiej. Masaryk wyłączył Austrię z Europy Środkowej, podczas gdy Kundera uczynił z Wiednia duchowe centrum regionu. Masaryk budował swoją wizję Europy Środkowej w opozycji do pan-germańskiego imperializmu, obejmującego również Austrię; Kundera tworzył swój mit Europy Środkowej w opozycji do rosyjskiej i sowieckiej dominacji, ponieważ utożsamiał Rosję ze Związkiem Radzieckim, a jedno i drugie z barbarzyńskim Wschodem, którego symbolem, paradoksalnie, stał się dlań Dostojewski, a dokładniej opisywana przez Dostojewskiego rosyjska duchowość3.
